भावनेच्या जगात इतके कठोर म्हणणे भलतेच वाटते. स्त्रीयां मुलांवर अन्यायाचे वाटते. पण इथेच तुकाराम महाराजांच्या समर्थनार्थ शेक्सपीयर महाराज येतात. ते म्हणतात, "आपत्तींचा उपयोग मोठा गोड असतो."( इंग्रजी वचन : स्वीट आर द युजेस ऑफ ऍडव्हर्सिटी ) . ऍज यु लाइक इट ह्या नाटकातले ड्यूकच्या तोंडचे हे वचन आहे. तो पदच्युत झाल्यावर त्याला ह्या आपत्तीचे फायदे ( युजेस) जाणवतात. त्याला तो उपमा देतो, बेडकाच्या माथी असलेल्या औषधी मण्याची आणि आता लोकात "ड्यूक" हे पद न राहिल्याने खाजगी स्वातंत्र्याचा लाभच आहे असे तो म्हणतो. जसे निसर्ग पुस्तकांपेक्षा, भाषणांपेक्षा, शीलालेखां पेक्षा ज्यास्त बोलका असतो. जणु काही शेक्सपीयरच्या "स्वीट आर द युजेस ऑफ ऍडव्हर्सिटी" चे मराठीत थेट भाषांतर करावे तसे एका ठिकाणी तुकाराम महाराज म्हणतात : "भोगावी विपत्ती गर्भवास (१०६७,देहू प्रत)." मग ह्या विपत्तीतूनही "बरे झाले" असे काय काय फायदे झालेत त्याची यादीच ते देतात. "बरे जाले देवा निघाले दिवाळे , बरी या दुष्काळे पीडा केली ॥ अनुतापे तुझे राहिले चिंतन , जाला हा वमन सवंसार ॥ बरे जाले जगी पावलो अपमान , बरे गेले धन ढोरे गुरे ॥ बरे जाले नाही धरिली लोकलाज , बरा जालो तुज शरण देवा ॥ बरे जाले तुझे केले देवाईल , लेकरे बाईल उपेक्षिली ॥ तुका म्हणे बरें व्रत एकादशी , केले उपवासी जागरण ॥." विपत्तीतून माणूस तावून सुलाखून निघतो असे लोक म्हणतात. दुष्काळामुळे दोन तीन वर्षांनी जमीनीचा कस वाढतो, महापुराच्या गाळाने शेते ज्यास्त उत्पादक होतात, असे शेती-तज्ज्ञ म्हणतात.   आजारी पडलात की, रोग प्रतिकारक शक्ती वाढते असे डॉक्टर म्हणतात. तर असे आपत्तीतून काही फायदे होतात असे जवळ जवळ वैश्विक ( युनिव्हर्सल ) मत आढळून येते. मग तुकाराम महाराज स्वत: दुष्काळात होरपळताना ( त्यांची पत्नी अन्न अन्न करून दुष्काळात मरते ) जेव्हा म्हणतात : "दुष्काळे आटिले, द्रव्य नेला मान", तेव्हा त्यांच्या अध्यात्मिक दृष्टीला दाद द्यावीशी वाटते. आपत्ती, संकटे विपन्नावस्था भोगावी लागावी व त्यावर दोघाही महापुरुषांची समान प्रतिक्रिया यावी ह्याची इथे गंमत वाटते.
        सध्या "थ्री इडियट्‍स" मधले गाणे "आल इज वेल" बरेच प्रसिद्ध झाले आहे. हे बहुदा शेक्सपीयरच्या प्रसिद्ध नाटक "ऑल इज वेल दॅट एन्ड्‍स वेल !" बेतले असावे. नाटकातल्या हेलेनाच्या तोंडी अशा ओळी आहेत : "ऑल इज वेल दॅट एन्ड्‍स वेल स्टिल, द फाइन इज द क्राउन ; व्हाटेव्हर द कोर्स, द एन्ड इज द रिनाऊन" ह्यात शेक्सपीयर म्हणत आहे की, "द एन्ड" किंवा शेवट हेच महत्वाचे असते. आणि हेच तर तुकाराम महाराज म्हणत आले आहेत की, " याजसाटी केला होता अट्टाहास , शेवटचा दिस गोड व्हावा ॥." दोघांची ही सुभाषिते इतकी चपखल आहेत की, त्यावर काही भाष्य तर लागत नाहीच शिवाय सर्व ठिकाणी सर्व वेळी लागू पडणारी, वैश्विक अशी, ही सुभाषिते आहेत हे सहजी  पटते. "देशकाल परिस्थिती" ह्या सर्वांच्या पल्याड असलेल्या विचारांचे वैश्विक असणे व ते त्याच दृष्टिकोणातून शेक्सपीयर व तुकारामाला एकसारखे दिसणे हे अगदी मोहवून टाकणारे आहे.
       "मर्चंट ऑफ व्हेनिस" ह्या शेक्सपीयरच्या नाटकात ऍंटोनिओ मर्चंटबरोबर एक करार करतो. त्या अन्वये तो जर त्याने पाळला नाही तर त्या बदल्यात मर्चंट त्याच्याकडून एक पौंड मासाचा लचका ( पाऊंड ऑफ फ्लेश ) घेऊ शकतो. ऍंटोनिओची वकीली करीत पोर्टिया मर्चंटला म्हणते की तू स्वत: होऊन त्याला क्षमा कर. तुला कायदेशीर शिक्षा द्यायचा अधिकार असला तरी क्षमेची गुणवत्ता तू ताणू नकोस, स्वेच्छेने क्षमा कर. "द क्वालिटी ऑफ मर्सी इज नॉट स्ट्रे‍न्‌ड;इट ड्रॉपेथ ऍज द जेंटल रेन फ्रॉम हेवन; अपॉन द प्लेस बिनीथ. इट इज ट्वाइस ब्लेस्ट; इट ब्लेसेथ हिम दॅट गिव्हज ऍंड हिम दॅट टेक्‌स. " पाऊस जसा नैसर्गिक रित्या पडतो तशी आपण होऊन क्षमा करावी, जीत दुहेरी आशिर्वाद आहेत. एक क्षमा करणाऱ्याचे व दुसरे ज्याच्यावर क्षमा केली त्याचे. हा तसा वैश्विकच विचार असावा. कारण तुकाराम महाराजांचे असेच एक वचन आहे : "दया, क्षमा, शांती , तेथे देवाची वसती ॥" इथे शेक्सपीयरसारखे कार्यकारण भाव ( क्षमा करणाऱ्याला व घेणाऱ्याला देवाचे आशिर्वाद मिळतात म्हणून, असा ) न दाखवता तुकाराम महाराजांना वाटते की प्रत्यक्ष परमेश्वरच तिथे वसतीला असतो व म्हणून प्रमेयासारखा विश्वास ते देववतात. क्षमा व करुणेची महती सांगणारा तुकाराम महाराजांचा अजून एक अभंग असा आहे : "जे का रंजले गांजले , त्यांसी म्हणे जो आपुले ॥ तोचि साधु ओळखावा , देव तेथेचि जाणावा ॥ मृदु सबाह्य नवनीत , तैसे सज्जनांचे चित्त ॥ ज्यांसी आपंगिता नाही , त्यांसी धरी जो हृदयीं ॥ दया करणे जे पुत्रासी , तेचि दासा आणि दासी ॥ तुका म्हणे सांगू किती , त्याचि भगवंतांच्या मूर्ती ॥". इथे ज्यास कोणाचा आधार नाही ( आपंगिता ) त्यांस हृदयी लावा हे कारुण्याचे उच्च परिमाण तुकाराम महाराज सांगत आहेत. तसेच लोण्यासारखे आत बाहेर मृदू असे सज्जन असावे असे आवाहन करीत आहेत. दया, क्षमा, शांतीचे परम महत्व सांगणारे हे तुकाराम आणि शेक्सपीयर अगदी सख्खे देवदूत आहेत असेच इथे वाटते !
    शेक्सपीयरच्या ऑथेल्लो नाटकातल्या इयागो ह्या पात्राच्या कबूलीनाम्यावरून "वेअरिंग वन्‌स हार्ट ऑन द स्लीव्ह" असा एक वाक्‌प्रचार इंग्रजीत रूढ झाला आहे. त्यात तो रॉड्रिगोला फसवण्याच्या इराद्याने म्हणतो की माझे हृदय शर्टाच्या बाहीवर वागवीन व मग ते सर्वांना खरेच वाटेल. त्यानंतर इंग्रजीत हा वाक्‌प्रचार चांगलाच रुळला. अगदी अंतर्मनातले भाव बाहेर बाळगणे, दाखवणे अशा अर्थाचा हा वापर आहे. अगदी ह्याच चपखलतेने तुकाराम महाराजांनीही असाच एक वाक्‌प्रचार मराठीत रूढ केलेला आढळतो. तो म्हणजे "अंतरीचे धांवे स्वभावे बाहेरी !". इथे ते नुसताच वाक्‌प्रचार देत नाहीत तर त्यामागचा कार्यकारण भावही देतात, त्याची साहजिकता दाखवून देतात ती अशी : "न लगे चंदना सांगावा परिमळ , वनस्पतीमेळ हाकारूनी ॥ अंतरीचे धांवे स्वभावे बाहेरी , धरिता ही परी आवरे ना ॥ सूर्य नाही जागे करीत या जना , प्रकाश किरणा कर म्हून ॥ तुका म्हणे मेघ नाचवी मयूरे , लपविता खरे येत नाही ॥ ". तुकाराम महाराज ह्या अंतरमनाचे महत्व ओळखून मग एके ठिकाणी चक्क धावा करतात की, "तुका म्हणे देवा , माझे अंतर वसवा ॥". माणसांच्या भावभावनांचे खेळ कसे चालतात हे नेमकेपणे कळालेले तुकाराम आणि शेक्सपीयर हे दोघे अगदी मुरब्बी दिग्दर्शक आहेत हे मात्र इथे प्रकर्षाने जाणवावे !
    राजाचे सार्वभौमत्व कसे सर्वदूर असते ह्या अर्थाचे शेक्सपीयरचे "रिचर्ड द थर्ड" नाटकातले एक वचन आहे : "किंग्ज नेम इज अ टॉवर ऑफ स्ट्रेंग्थ". आजकाल आपण लोकशाही व्यवस्थेला चटावलेलो असल्याने राजाचा एवढा मोठा मान असू शकतो हे समजायला कदाचित अवघड जाईल. पण दहा वर्षांपूर्वी नोकरीनिमित्त बॅंकॉकला असताना ह्या राजाच्या प्रेमाची चुणूक पाहायला मला मिळाली होती. त्यावेळी तिथे लोकशाही होती तरी थायलॅंडचा राजा त्यावेळी फार प्रसिद्ध होता. त्याला प्रजा खूप मान देत असे. तेथे चलनी नोटांवर राजाचे चित्र असे. त्यामुळे बाजारात पैशांचा व्यवहार करताना नोटा हाताळताना त्या दोन्ही हातांनी अगदी मान लववून द्याव्या/घ्याव्या लागत. हा त्या राजाचा मान असे. इतका मान म्हणजेच शेक्सपीयरचे "टॉवर ऑफ स्ट्रेंग्थ" ! आता तुकाराम महाराजांच्या काळातही राजा व त्याचा दंडक हा सार्वभौम असाच प्रकार होता. त्यासाठी ते म्हणतात : "राजा करी तैसे दाम , ते ही चाम चालती ॥ कारण ते सत्ता शिरी , कोण करी अव्हेर ॥ वाइले ते सुने खांदी , चाले पदी बैसविले ॥ तुका म्हणे विश्वंभरे , करुणाकरे रक्षिले ॥"( २५७८, देहू प्रत ). राजे लोक त्यांच्या आज्ञेने नाणी पाडत व ह्या "सिक्क्यावरून" त्याचे मोल ठरे. काही राजांनी धातूच्या दुर्भिक्षतेपायी चामड्यावर अक्षरे उमटवून ( जाळून, डाग देऊन ) नाणी केली होती असेही इतिहासात सापडते. त्याचाच उल्लेख करून तुकाराम महाराज म्हणतात, "ते ही चाम चालती !". ह्या मागच तत्व सांगताना तुकाराम महाराज म्हणतात, "राजा चाले तेथे वैभव सांगाते , हे काय लागते सांगावे त्या ॥"( ८१८, देहू प्रत ). कदाचित ह्या मागची सामान्य माणसाची मनोवृत्ती सेवकाचीच असते असेही तुकाराम महाराज ह्या निमित्ताने सांगतात ते असे : "सेवकासी आज्ञा निरोपासी काम , स्वामीचे ते धर्म स्वामी जाणे ॥". राजाच्या दंडकाची सार्वभौमता अशी दोघाही साहित्यकांना वेगवेगळ्या ठिकाणी, वेगवेगळ्या काळी, पण सारख्याच तत्त्वाने, पटावी हे मोठे मजेशीर आहे.
    तुकाराम व शेक्सपीयर ह्यांच्यात आढळणारा अजून एक समान धागा आहे : चित्त व चित्ताची आवडी हा. ह्याविषयीचे तुकाराम महाराजांना खूप अप्रूप आहे. म्हणून ते निरनिराळ्या ठिकाणी ह्याविषयीचे निष्कर्ष असे काढतात : "नाही काष्ठाचा गुमान , गोवी भ्रमरा सुमन ॥ प्रेम प्रीतीचे बांधले , ते न सुटे काही केले ॥"( १२८८, जोग प्रत);  "प्रेम नये सांगता बोलता दावितां , अनुभव चित्ता चित्त जाणे ॥ "( २७०४, जोग प्रत) ;  "चित्ताचा चाळक , त्याचे उभय सूत्र एक ॥ "( २३३५, जोग प्रत). चित्त व चित्ताची आवडी हे अगदी आदिम सत्य असावे. कारण हेच असेच शेक्सपीयरच्या दृष्टीपथात आले आहे. "अ मिडसमर नाईट्‌स ड्रीम" ह्या नाटकात हेलेनाच्या तोंडी त्याचे वचन आहे : "प्रीती डोळ्यांनी नव्हे तर चित्ताने पाहते." ( "लव्ह लुक्स्‌ नॉट विथ द आईज बट विथ द माईंड"). तुकाराम महाराज व शेक्सपीयर यांना एकच विचार स्थळकाळ परत्वे स्फुरावा यावरून ह्या विचाराचे वैश्विक असणे हे जसे पटते तसेच एकमेकांशी दूरान्वयानेही संबंध न येता विचारांचे हे साधर्म्य असे लख्खपणे दिसावे हे मोहवून टाकणारे आहे.
    ह्या जगात कितीतरी प्रत्यक्ष जड पदार्थ असे आहेत की ते सर्वत्र सारखेच आढळून येतात. जसे : गहू, तांदूळ, डाळी  हे अन्नपदार्थ, कपडेलत्ते व त्यातल्या चालीरीती वगैरे. पण विचारही सारखेच आढळावे हे वेगळेच वैश्विकतेचे परिमाण दाखवते. माणसाच्या वागण्याच्या पद्धती, निरनिराळ्या संस्था, शाळा एकसारख्या विचाराचे असणे कधी कधी दिसते. ते एकवेळ विचारांच्या उत्क्रांत होण्याच्या पद्धतीमुळे रास्त वाटते, पटते. पण साहित्यात, कविता हा प्रकार तर केवळ दैवयोगाने कवीला सुचणारा प्रकार समजतात. त्या फार क्वचितच एकाच विषयावर आढळतात. त्यातही आपण कित्येकवेळा अनेक कवींनी आईवर, देशभक्तीपर, गुरुजनांवर, सारख्याच आशयाच्या व वळणाच्या कविता केलेल्या पाहतो. त्या जेव्हा भाषा, प्रांत, काळ ह्यांची बंधने झुगारून एकासारख्या एक दिसल्या तर साहजिकच त्या सार्वत्रिक अशा वैश्विक जाणिवेच्या आहेत असे आपण म्हणू. असेच विषयाचे वैश्विकपण दाखवणाऱ्या शेक्सपीयर व तुकारामाच्या काही कविता आपण पाहू व विचारांचे हे साधर्म्य व सार्वत्रिकपण पाहू: शेक्सपीयरची एक प्रसिद्ध कविता आहे, "ऑल द वर्ल्ड इज अ स्टेज" ह्या नावाची. माणसाच्या जीवनात कशी स्थित्यंतरे येतात व हे जीवन जणु जगाच्या रंगमंचावर घडणारे नाटकच आहे अशा भावार्थाची ही कविता आहे. "ऍज यू लाइक इट"ह्या नाटकातली. ह्या कवितेला "सेव्हन एजेस ऑफ मॅन" असेही संबोधतात. मुळात ही कविता अशी (देवनागरीत लिहिलेली):

*****