दक्षिणेंत त्या काळांत मुसलमानी राजवट चलताली. गोयांत पुर्तुगेज आशिल्ले. विजापूरची आदिलशाय, अहमदनगरची निजामशाय, गोवळकोंडयाची कुतुबशाय ह्यो तीन मुसलमानी राजवटी एकमेकांकडेन झुजताल्यो. गावांचो गोबोर जातालो आनी तांका लुट्टाले. राजे लोक फोलगां मारताले. ते प्रजेक पिडटाले.

ब्राह्मणांनी आपले आचार सोडिल्ले. क्षत्रिय वैश्यांक नाडटाले. बळयां धर्मांतरां चलिल्ली. म्हाराजांनी म्हळे:

सांडिले आचार । द्विज चहाड झाले चोर ।
राजा प्रजा पिडी । क्षत्री वैश्य याशी नाडी ॥
...
संतां नाही मान । देव मानी मुसलमान ॥

समाज देव-देवतांच्या फाटल्यान लागून विस्कळीत जाल्लो. धर्माकडेन ओड उणी जाल्ली. अज्ञानाचो काळोख पातळिल्लो. लोक उजवाड दिवपी सूर्याच्या उदयाची वाट पळेताले. अशे परिस्थितीत देहू गावांत चित्सूर्याचो उदय जालो.

संतगृह मेळी । जगत् अंध्या गिळी । पैल उदयाचळी । भानु तुका ॥ - रामेश्वरभट्ट अभंग

तुकाराम महाराजांचं बालपण

शके 1530 सांत श्री तुकाराम महाराजांचो जल्म जालो. घरची श्रीमंती आशिल्ल्यान भुरगेंपण व्हडल्या लाडांत, तोखणायेंत आनी खेळपांत गेले. प्राथमिक शिक्षण पंतोजी कडसून मेळळे.

अर्भकाचे साठी । पंते हाते धरिली पाटी ॥
ओनाम्याच्या काळे । खडे मांडियेले बाळे ॥

कौटुंबिक व व्यवसायिक जीवन

वेव्हाराचें आनी परमार्थाचें शिक्षण म्हाराजांक बापूय बोल्होबा हांचे कडसून मेळळें. पहिल्या पत्नीचा आजार पाहून दुसरं लग्न जिजाबाई उर्फ आवली हिच्याशी झालं.

माता पिता बंधु सज्जन । घरीं उदंड धन धान्य ।
शरिरी आरोग्य लोकांत मान । एकही उणे असेना ॥ – महिपतीबाबा चरित्र

शेवटी:

हे सुखाचे, समाधानाचे, ऐश्वर्याचे दिवस केव्हा संपले कळलंच नाही. उपरांत “सुखापुढे येतसे दु:ख” ह्या भविष्याची सुरुवात झाली.

पिरायेच्या सतराव्या वर्सा कर्तबगार प्रेमळ बापूय बोल्होबा भायर पडलो. जाका लागून तुकोबांक मिराशीचो धनी केलो.

बाप करो जोडी लेकराचे ओढी । आपली करवंडी वाळवोनी ॥1॥
एकाएकीं केला मिराशीचा धनी । कडीये वाहुनि भार खांदी ॥2॥

मिराशी - महाजनकी आनी देवाची सेवा.जांका लागून संवसार - तापाची झळ लागनाशिल्ली तेंच छत्र हुबलें.

बाप मेला न कळता । नव्हती संसाराची चिंता ॥1॥

( न कळता म्हळयार अकस्मात ) म्हाराजांक असह्य दु:ख जालें.हें दु:ख ल्हव जाता ना जाता म्हण्टा म्हणसर फुडल्या वर्सा प्रेमळ आवय कनकाई म्हाराजांच्या दोळयां मुखार भायर पडली.

माता मेली मज देखता ॥4॥

म्हाराजांचेर दुखा:चो दोंगरूच कोंसळलो.आवय पुताखातीर कितें करूंक नाशिल्लें.सगळे कितें करपाचे तें केल्लें.

काय नाहीं माता गौरवीत बाळा । काय नाहीं लळा पाळीत ती ॥1॥
काय नाहीं त्याची करीते सेवा । काय नाहीं जीवा गोमटेते ॥2॥
अमंगळपणे कंटाळा न धरी । उचलोनि करी धरी कंठी ॥3॥

मागीर पिरायेच्या 18 वर्सांचेर व्हडलो भाव सावजीची बायल भायर पडली.पयलींच सावजीचें प्रपंचाकडेन लक्ष नाशिल्लें.तातूंत बायलेचे मरण.तो घरदार सोडून जो गेलो तो परथून आयलोच ना.कुटुंबातलीं चार मनशां गेलीं.ज्या संवसारांत एकूय उणें नाशिल्लें, तातूंत आतां एक एक उणें जावंक लागलें.पुणून म्हाराजांनी धीर सोडलो ना.उदासिनतायेचेर ताबो दवरून 20 व्या वर्सा प्रपंच निटायेर घालपाचो हावेस धरलो.पुणून कटाऽकटाऽ! एकविसाव्या वर्सा विपरीत काळ आयलो.दक्षिणेंत व्हडलो दुष्काळ पडलो.तो म्हाभयंकर दुकळ आसलो.इ.स.1629 सांत (शके 1550 - 51) पावस उसरां पडलो.शेकीं खूब पावस पडून हातचीं पिकां गेलीं.लोकांक अजून आशा आशिल्ली.इ.स.1630 वर्सा मातूय पावस पडलोना.

सगले कडेन हाहा:कार जालो.धानाचे भाव चडले.चार आनी तण नाशिल्ल्यान शेंकडयांनी गोरवां मेलीं.अन्नाविणें शेंकडयांनी मनशाय मेलीं.गिरेस्त कुटुंबांची वाताहात जाली.पुणून आजून दुर्दशा सोंपूक नाशिल्ली.इ.स.1631 हे दैवी आपत्तीचो कडेलोट जालो.खूब पावस पडिल्ल्यान पिकां बुडलीं.महापुरान भयंकर नासाडी जाली.हो दुकळ ही दैवी आपत्ती तीन वर्सां तिगली.दुकळाचे हे चडटे दुर्दशेविशीं महीपती- बाबा बरयतात --

" ती पुढे बरग पडले कठीण । दो पायल्याची झाली धारण ।
पर्जन्य नि:शेष गेला तेणें। चाऱ्यावीण बैल मेले ॥1॥

फुडें दुकळाचें स्वरूप भयंकरच दिसलें.

महाकाळ पडिला पूर्ण । जाहाली धारण शेराची ।
ते ही न मिळे कोणा प्रती । प्राणी मृत्युसदनीं जाती ॥1॥

पायलीभर वज्रांक पायलीभर उडीद मेळना जाले.दुष्काळें आटिलें द्रव्य नेला मान ।

ह्या दुकळांत म्हाराजांच्या प्रपंचाची सामकी वाताहात जाली.गोरवां मेलीं.सावकारी बुडली.वेपारधंदो बसलो.लोकांमदलो मान उणो जालो.पयली बायल रखुमाबाई आनी एकलोच मायेस्त चलो संतोबा हांचोदुकळान बळी घेतलो.सावकार आनी वेपारी हांकां दुकळाची परिस्थिती म्हळयार सुवर्णसंधी.अडेची दुकळाची टंचाई निर्मून शेंकडयांनी रूपयांचो फायदो उठोवपी वेपार हालीच्या काळांत आमकां दिश्टी पडटातच न्हंय? लोकांकडलें येणें दुकळाचे परिस्थितीत वसूल करपी कठोर काळजाचे तुकाराम म्हाराज नाशिल्ले.उलट, आपली दुर्दशा आनी आपत्ती आनी दु:ख विसरून, कडेक दवरून -- दुकळांत भरडिल्ल्या

पडिल्ल्या लोकांक म्हाराजांनी सदळ हातांत मदत केली.

सहज सरले होते कांहीं । द्रव्य थोडेबहु तेही । . . . दिलें द्विजा याचका ॥4॥

आशिल्लें द्रव्य सहज सरिल्लें आनी इल्लेंशें जें कितें राविल्लें तें ब्राहमणांक गरजूंक सढळ हातान दिलें.(हाचे वयल्यान तुकाराम म्हाराजान दिवाळे काडिल्ले असो शब्दश: अर्थ घेवंचो न्हय)

संसाराच्या नांवें घालोनिया शून्य । वाढता हा पुण्यधर्म केला ॥9॥

आवय बापूय, पूत, बायल आदीं चे कुटुंबांतल्यांची मरणां, दुकळान प्रपंचाची जाल्ली वाताहात, लोकांमदलीं दुर्दशा, सखे सोयरेधायरे हांणी केल्ली निंदा नालस्ती, ह्या सगळयां आपत्तींक तुकाराम म्हाराजांनी धिरान तोंड दिलें, तांकां फुडो केलो.पळून गेलेना.ते पलायनवादी नाशिल्ले.तांकां संवसार जिखपाचो आशिल्लो ह्याअसारांतल्यान सार काडपाचे आशिल्लें.दुकळाक लागून, दैवी आपत्तीक लागून, मानवी देह, देहाविशीं - आवय, बापूय पूत आनी संपत्ति हांची मोलावणी जाल्ली.अशाश्वतायपटिल्ली. ते शाश्वत मुल्यांचो सोद घेवंक लागले.आपूण ह्या उद्वेगांतल्यान भायर कसो सरतलो? पलतडीं कसो पावतलो हाचो विचार ते करपाक लागले.

विचारले आधी आपुले मानसी । वाचो येथें कैसी कोण्यापरी ॥1॥

ते सत्याचो सोद घेवंक भायर सरले, त्या निश्चयान ते भामनाथाच्या दोंगराचेर गेले.चिरंतन सत्याचो साक्षात्कार जाल्यारच परथून येवप ना जाल्यार ना.तांणी निर्वाण मांडलें.म्हाराजांच्या आंगाचेर मुंयो,विंचू,सोरोप चडले आनी पीडा दिवंक लागले.वाघान उडी घाली.पुणून म्हाराजांचो निश्चय मातूय उणो जालो ना.पंदराव्या दिसा सत्याचो साक्षात्कार जालो.

भामगिरी पाठारी वस्ती जाण केली । वृत्ती स्थिरावली परब्रहमीं ॥1॥
सर्प विंचू व्याघ्र अंगाशी झोंबले । पिडूं जे लागले सकळीक ॥2॥
पंधरा दिवसामाजी साक्षात्कार झाला । विठोबा भेटला निराकार ॥3॥

निराकार परमात्मा भेटलो.देवान भक्ताक 'चिरंजीव भव' आशिर्वाद दिलो.थाकाय दिली.

तंव साह्य झाला हृदय निवासीं । बुध्दि दिली ऐशी नाश नाहीं ॥2॥

म्हाराजान घर सोडिल्ल्या दिसा सावन तांचो धाकलो भाव कान्होबा तांचो सोद घेवंक देहू गांवच्या सरभोंवतणचे दोंगर, देंगणां, रानां धुंडाळलीं.सोदता सोदता ते भामनाथ पर्वतावयले होंवरेंत पावले.आनी अजापीत जाले.थंय ताणें कितें पळोवंचें? तुकोबारायाच्या आंगाचेर मुंग्यो,हुमले,सोरोप,विंचू चडल्यात आनी वागांनी उडकी घाल्या.परमात्मो परगटला.भांगराचो दीस तो!

कान्होबाच्या दोळयांचें पारणें फिटलें.जल्माचें सार्थक जालें.दोनूय भावांची भेट जाली.जे सुवातेर देव तुकोबारायाक भेटले, ते पवित्र सुवातेचें पाविञ्य आनी उगडास अखंड रावपाखातीर थंय कान्होबान फातर लायले.ते पवित्र भूंयेंक वंदन करून दोनूय भाव थेट इंद्रायणीच्या संगमाचेर आयले.संगमांत न्हावन पंधरा दिसाच्या उपासाचें पारणें सोडलें.तुकाराम म्हाराजान कान्होबाक उदारीची पत्रां हाडूंक सांगलीं.हांचे लोकांकडल्यान जे येणे आशिल्लें, त्या त्या लोकांकडल्यान बरोवन घेतिल्लीं उदारीची पत्रां आशिल्ली.तांच्यो वांटण्यो केल्यो.अर्दी उदारीची पत्रां कान्होबाक दिली.आनी आपल्या वाटयाची उदारीची पत्रां इंद्रायणी कोंडींत बुडयलीं.ह्या गिरेस्तान रिणकाऱ्यांकडल्यान येवचेली येणी दुकळाउपरांत कशेयभशेन वसूल करून आपलो विसकटिल्लो संवसार जाग्यार घालचे बदला, उदारीची पत्रां गंगार्पण करून रिणकाऱ्यांक रिणांतल्यान सोडयले.आनी आपणे सावकारी सोडली हें जगाक दाखोवन दिलें.हाकाच म्हणटात खरो समाजवाद.

देवाचे देऊळ होते जें भंगलें । चित्ती ते आले करावे ते ॥1॥

जशें उदारीची पत्रां इंद्रायणीचे कोंडींत बुडोवन सावकारशाय सोडली हें विलक्षण तरेन दाखोवन दिले. तशेंच दुकळा उपरांत भंगिल्लो संवसार जाग्यार घालिनासतना, परमार्थाक आपणें फुडो केला हें जगजाहीर केलें.पिताश्री बोल्होबाचे कारकिर्दीत वाडटे यात्रेक देवघर पावना जालें, देखून इंद्रायणीच्या रम्य देगेचेर बोल्होबान देवाचें देऊळ बांदलें आनी राबित्याच्या वाडयांतल्या देवघरांतले मूर्तीची स्थापना ह्या नव्या देवळांत केली.तुकोबारायाच्या काळांत देऊळ भंगिल्लें म्हणून दुकळाउपरांत सगल्यांत पयलीं म्हाराजान देवळाचो जीर्णोध्दार केलो.

श्री मूर्तींचे होते देवालय भंगले । पाहाता स्फुरलें चित्तीं ऐसे ॥1॥
म्हणे हे देवालय करावयाचे आतां । करावया कथा जागरण ॥2॥

देवालयाचो जीर्णोध्दार केलो तो देऊळ बांदपान जावपी पुण्यप््रााप्तीखातीर न्हय तर भजन, कीर्तन, कथा, जागरण करपाखातीर.हरीजागरण, श्रवण, कीर्तन, मनन, सहज साक्षात्कार आनी मागीर पांडुरंग कृपा - देवालयान ही अशक्य गजाल सहज साध्य करून दिली.

काहीं पाठ केली संतांचीं उत्तरें । विश्वासें आदरें करोनिया ॥1॥

कीर्तन करूंक उबो रावपाखातीर देऊळ बांदलें.आनी कीर्तन करपाक लागपी पाठ - पाठांतराखातीर म्हाराज दिसपट्टो भंडारा दोंगराचेर एकांतात अभ्यास करूंक लागले.सदा फांत्यापारार न्हावन कूळदैवत श्री रखुमाई हांची पूजाअर्चा करून ते भंडारा दोंगराचेर वताले.

कीर्तन संपूर्ण यावयासी हाता । अभ्यास करितां झाला तुका ॥5॥
अभ्यास तुकया करीतसे ऐसा । सरितासी जैसा पात्र सिंधु ॥6॥
तैसे जे ऐके ते राहे अंतरीं । ग्रंथ याहीवरी वाचीयेले ॥7॥

ज्ञानदेव महाराजांची - ज्ञानदेवी, अमृतानुभव, एकनाथ महाराजांची भागवतावयली टीका, भावार्थ रामायण, स्वात्मानुभव, नामदेवरायांचे अभंग, कबीराची पदां ह्या सगल्यांचो म्हाराजांनी बारकायेन अभ्यास केलो आनी त्या भक्तीमार्गी संतांची कांय वचनांय तांणी पाठ केलीं.

करूं तैसे पाठांतर । करूणाकार भाषण ॥1॥
जिहीं केला मूर्तिमंत । ऐसा संतप्रसाद ॥2॥

निर्गुण निराकार परमात्म्याक जांणी सगुण साकार केलो, अमूर्ताक जांणी मूर्तीमंत केलो असो हो संत प्रसाद सेवन केलो. म्हाराजांनी पुराणां पळेली आनी शास्त्रांचो अभ्यास केलो.

पाहिलीं पुराणें । धांडोळिली दरूषणे ॥1॥
पुराणीचा इतिहास । गोड रस सेविला ॥2॥

म्हाराजांक हो एकांतवास खूब आवडटालो. ह्या एकांतातय तांकां सखे सोयरे भेटटाले. अर्थात ते एकांततांतल्या सख्या सोयऱ्यांपरस वेगळे आशिल्ले. ते कोण आशिल्ले? रूख आशिल्ले, वाली आशिल्ल्यो! वनांतली मोनजात आशिल्ली. पक्षीराज मधुर, मंजुळ सुरांत गायताले, देवाक आळयताले.

वृक्षवल्ली आम्हा सोयरे वनचरें । पक्षीये सुस्वरें आळविती ॥1॥
येणें सुखें रूचे एकांताचा वास । नाहीं गुण दोष अंगा येत ॥2॥
आकाश मंडप पृथिवी आसन । रमे तेथें मन क्रीडा करूं ॥3॥

म्हाराजांची घरकान्न सौ. जिजाबाई सदांच घरचीं कामां जातकच म्हाराजांचे जेवण घेवन भंडाऱ्याचेर वताली आनी तांकां जेवण दितकच आपूण जेवताली. म्हाराज परमार्थ साधनेंत गुल्ल आसतना - विदेह स्थितीत आसतना तांची जतनाय घेताली. म्हाराजांचे परमार्थ साधनेंत जिजाबाईचो व्हड वांटो आशिल्लो. शरीराक कश्ट दिवन परोपकार, संत वचनांचे पाठ - पाठांतर, वाचेन विठ्ठलाचें नामस्मरण आनी चित्तान विठोबाचे ध्यान - अशी साधना अखंड चलतना म्हाराजांच्या स्वप्नांत श्री पंढरीराय नामदेवरायांक घेवन आयले. तांणी श्री तुकाराम म्हाराजांक जागोवन आनी जगत् उध्दाराखातीर कवित्व करपाचें काम सांगलें.

नामदेव केलें स्वप्नामाजी जागें । सवें पांडुरंगें येऊनिया ॥1॥
सांगितलें काम करावें कवित्व । वाउगें निमित्य बोलों नको ॥धृ॥
माप टाकी सळ धरिली विठ्ठलें । थापटोनि केलें सावधान ॥2॥
प्रमाणाची संख्या सांगे शत कोटी । उरले शेवटीं लावी तुका ॥3॥
सांगितलें काम करावें कवित्व । वाउगें निमित्य बोलों नको ॥धृ॥

द्याल ठाव तरि राहेन संगती । संतांचे पंगती पायांपाशीं ॥1॥
आवडीचा ठाव आलोंसें टाकून । आतां उदासीन न धरावें ॥धृ॥
सेवटील स्थळ निंच माझी वृत्ति । आधारें विश्रांती पावईन ॥2॥
आवडीचा ठाव आलोंसें टाकून । आतां उदासीन न धरावें ॥धृ॥
नामदेवापायीं तुक्या स्वप्नीं भेटी । प्रसाद हा पोटीं राहिलासे ॥3॥
आवडीचा ठाव आलोंसें टाकून । आतां उदासीन न धरावें ॥धृ॥

म्हाराजांचो स्वत:चो उध्दार जाल्लो. आतां तांकां लोकाचो उध्दार करपाचो आसलो. तांकां मेळिल्लो प्रसाद लोकांक वांटचो आसलो. परमात्म्याचो संदेश, निरोप तांका घराघरांत पावोवपाचो आसलो.

तुका म्हणे मज धाडिले निरोपा । मारग हा सोपा सुखरूप ॥

म्हाराजांक कवित्वाची स्फूर्ति जाली.

यावरी झाली कवित्वाची स्फूर्ति । पाय धरिलें चित्तीं विठोबाचें ॥

आनी म्हाराजांच्या मुखांतल्यान अभंग - गंगा व्हावंक लागली.भाग्यवंत श्रोते श्रवण करूंक लागले.

बोलावें म्हणून बोलतो उपाय । प्रवाहेचि जाये गंगाजळ ॥1॥
भाग्य योगें कोणा घडेल श्रवण । कैचे तेथें जन अधिकारी ॥2॥

म्हाराजांच्या अभंगातल्यान श्रुती शास्त्राचो आपरोस, महाकाव्याचो फलार्थ भायर सरूंक लागलो.आळंदीत श्री ज्ञानदेव महाराजांच्या महाद्वारात श्री तुकाराम महाराज कीर्तन करतना, तांची प््राासादीक अभंगवाणी म्हापंडित रामेश्वरभट्टजी हांच्या कानाचेर पडली.तांकां अजापाचो धक्कोच बसलो.'ही गीता कि मूर्तीमंत किं नेणो श्रीमत् भागवत ॥ -- ही प्रत्यक्ष वेदवाणीच आनी ती प््रााकृतांतल्यान आनी ती तुकोबाच्या मुखांतल्यान!

तुकाराम म्हणे कवित्व ऐकून कानी । अर्थ शोधूनि पाहाता मनीं ।
मण्हे प्रत्यक्ष हे वेदवाणी । त्याचे मुखे कानी न ऐकावी ॥
तरी यासी निषेधावें । सर्वथा भय न धरावें ॥

रामेश्वरशास्त्रीन निशेध करून ताणें म्हणलें: ' तुमी शूद्र.तुमचे तोंडसून वेदार्थ परगट्टा.तुमचो तो अधिकार न्हंय.तुमच्या तोंडसून तो आयकप हो अधर्म.तुमकां हो उद्देग कोणे सांगलो'.तुकाराम म्हाराजान म्हणलें: " ही म्हजी वाणी न्हय.ही देववाणी."

करितो कवित्व म्हणाल हे कोणी । नव्हे माझी वाणी पदरीची ॥1॥
माझिये युक्तीचा नव्हे हा प्रकार । मज विश्वंभर बोलावितो ॥2॥

नेणें अर्थ कांहीं नव्हती माझे बोल । विनवितो कोपाल संत झणी ॥1॥
नव्हती माझे बोल, बोले पांडुरंग । असे अंग संग व्यापुनिया ॥2॥

नामदेवराय आनी पंढरीराय सपनांत येवन तांणी कवित्व करचेली आज्ञा केली.

विप्र म्हणे आज्ञा कारण । श्रीची कैसे जाणेल जन ।
यालागी कवित्व बुडवून । टाकी नेऊन उदकांत ॥1॥
तेथें साक्षात नारायण । आपे रक्षील जरी आपण ।
तरी सहजचि वेदाहून । मान्य होईल सर्वाशीं ॥16॥

तुमचे कवित्व बुडयात.देववाणी ती आसत जाल्यार, देव तीच उदकांत राखतलो.गांवच्या पाटलाक रामेश्वरशास्त्रीन तुकोबाच्या ह्या अधर्माबद्दल कळयलें.गांवच्या पाटलाक तिडक मारली.लोक खुबळळे.

कोपला पाटील गावीचे हे लोक ॥1॥
काय खावें आतां कोणीकडे जावें । गांवांत राहावें कोण्या बळे ॥2॥

तुकाराम म्हाराजान अभंगाच्यो सगल्यो वह्यो घेतल्यो.फातर बांदून त्यो इंद्रायणीचे कोंडींत आपल्याच हातांनी बुडयल्यो.

बुडविल्या वह्या बैसिलो धरणें ॥

तुकाराम म्हाराजांक सोंसूक जायना अशें दु:ख जालें.लोक निंदूक लागले.कसलो दृष्टांत आनी कसलो प्रसाद! सगलीं फकांडां.कसलो देव आनी कसलो धर्म! महाराज महाद्वारांत आशिल्ल्या फातराचेर बसका मारून बसले.प्राण पणाक लायलो.निर्वाण मांडलें.तेरा दीस जाले.देव कांय पावना जालो.

तेरा दिवस झाले निश्चक्र करितां । न पवसी अनंता मायबापा ॥
तुजवरी आतां प्राण मी त्यजीन । हत्या मी घालीन पांडुरंगा ॥
तुका म्हणे आतां मांडिले निर्वाण । प्राण हा सांडीन तुज वरी ॥

इतले म्हणटासर रामेश्वरशास्त्री म्हाराजांचो निशेध करून आळंदी सावन भायर सरले ते नागझरीच्या उगमालागसरच्या पंचवटालाजी आयले.ते थंय आशिल्ले.तळयेंत न्हावपाखातीर देवले.न्हाण करतना ते तळयेंतलें उदक व्हरपाखातीर अनगडसिध्द फकीर आयलो.' तूं कोण? खंयसून आयलो? ' म्हणून तो विचारतना, ताका पळेतकच शास्त्रीबुवान कानांत बोटां घालून बूचकळी मारली.(यावनी भाषा आयकुंची न्हंय म्हणून) हे करणेक लागून अनगडसिध्दाक तिडक आयली.आनी ताणें शिराप दिलो.रामेश्वरशास्त्री उदकांतल्यान भायर सरले बराबर तांच्या आंगाचो हुलोप जालो.आंगाक ओले कपडे गुटलावन फकिराच्या शापांतल्यान सुटपाखातीर शिष्यां वांगडा आळंदीक पर्थलो आनी अजान वृक्षाखाला अनुष्ठान करपाक बसलो.

इतले म्हणटासर देहूक तेराव्या रातीं भगवंतान सगुण बाळवेश घेवन तुकारामाक भेट दिली आनी सांगले:"तुज्यो वह्यो हांवे उदकांत तेरा राती आनी दीस उबे रावन राखल्यांत.त्यो फाल्यां उदकाचेर वयर सरतल्यो".हे प्रमाण गांवच्या भावीक भक्तांकय दृष्टांत जाले.दृष्टांताप्रमाण ही सगली मंडळी इंद्रायणीचे कोंडीचेर गेली.पळेत जाल्यार सगल्यो वह्यो उदकाचेर उफेल्यात.पेंवप्यांनी उडक्यो मारून त्यो आलतडीं हाडल्यो.तांका उदक मातूय आफडूंक नासलें.सगल्यांनी जयजयकार केलो.देवाक आपणे त्रास दिल्याखातीर तुकाराम म्हाराजाक खेद जालो.

थोर अन्याय झाला । तुझा अंत म्या पाहिला ।
जनाचिया बोलासाठीं । चित्त क्षोभविले ॥1॥
उदकीं राखीले कागद । चुकविला जनवाद ।
तुका म्हणे ब्रीद । साचे केलें आपुलं ॥

आळंदीकय रामेश्वरशास्त्रीक ज्ञानदेवमहाराजानी सांगले: " तुवें तुकोबांची निंदानालस्ती केल्ल्याचें हें फळ तरी हाचेर आतां एकच इलाज.तुवें श्री तुकोबाकडेन देहूक वचूंक जाय." रामेश्वरशास्त्री देहूक वचूंक भायर सरलो, हें तुकोबांक समजलें.तुकोबान आपल्या शिष्याकडेन शास्त्रीबुवाखातीर एक अभंग दिवन ताका आळंदीक धाडलो.तो अभंग रामेश्वरभटजीन वाचतकच ताचो हुलप थंडावलो.

चित्त शुध्द तरी शत्रु मित्र होती । व्याघ्र हे न खाती सर्प तया ॥
दु:ख ते देईल सर्व सुखफळ । होतील शितळ अग्निज्वाळा ॥

रामेश्वर भटजी हे विशीं आपलो अणभव असो सांगतात.

काही द्वेष त्याचा करिता अंतरी । व्यथा हे शरीरी बहू झाली ॥
म्हणे रामेश्वर त्याच्या समागमें । झाले हे आराम देह माझे ॥

रामेश्वर भटजी तुकाराम म्हाराजांच्या दर्शनाक आयलो.आनी कथा कीर्तना आयकुपाचे बदला देहूकच रावलो.रामेश्वर भटजीक शापांतल्यान मेकळो केल्ल्याचें वर्तमान अनगडशाहाक कळळें.ताका खेद जालो. तो तुकाराम म्हाराजाक छळपाक देहूक आयलो.म्हाराजांच्या घरां गेलो.कटोरीभर भिक्षा मागली.म्हाराजाचे धुवेन चिमटीभर पीठ कटोऱ्यात उडयल्ल्या खिणाक तो सामको भरून पीठ खाला पडलें.सिध्दाचे सामर्थ्य म्हाराजांचे वरवीं ना जालें.अनगडशहा भक्तीभावान तुकाराम म्हाराजांक भेटले आनी म्हाराजांचे म्हऱ्यांत भजन कीर्तन आयकुपाक रावले.दार्शनिक ज्ञान, पांडित्य, ॠध्दी आनी सिध्दी हरीभक्तीक शरण आयल्यो.आसूं.वह्यो उफेल्ल्यान लोकोपवाद टळळो.अभंगवाणी अविनाश थारली.परमात्म्याचें सगूण दर्शन जालें.म्हाराजांच्या कथा कीर्तनाचो मार्ग मेकळो जालो.

अवघा झाला रामराम । कोणी कर्म आचरेना ॥1॥

म्हाराजांची कीर्तनां नव्या नेटान आनी उत्साहान सुरू जालीं.म्हाराजांचे लोक उध्दाराचें आनी जनता जागृतायेचें साधन म्हळयार भजन कीर्तन.

तुका म्हणे केली साधना गाळणी । सुलभ कीर्तनी होऊनी ठेला ॥4॥

भगवान श्रीकृष्णाचो जल्म मथुरेचा पुणून प््रोमसुख लुटलें, गोकुळच्या लोकांनी. म्हाराजांचो जल्म देहूचो पण भक्ती प््रोमसुख लुटले लोहगांवच्या लोकांनी.लोहगांव म्हाराजांचे आजोळ.म्हाराजांची कीर्तनां सदांच लोहगांवाक जावची.एकदां दोन संन्याशी म्हाराजांच्या कीर्तनाक येवन बसले.तांका थंय कितें दिसलें - दादले बायलो, कथा - कीर्तन सामकी गुल्ल जावन आयकतात.ल्हान - व्हड, ब्राहमण, शूद्र एकमेकांच्या पायां पडट्टात.भेदभाव नासो जाला.हो देखाव पळोवन तांणी तुकोबाची निंदा करून ब्राहमणाक.तुमी कर्मभ्रष्ट जाल्यात.कर्म मार्ग सोडून रामराम करीत बसल्यात.ते थंयसून भायर सरले.खांकेतले मृगाजीन सांवरीत सांबाळीत दाद मागचे खातीर दादोजी कोंडदेवाकडेन गेले.

काखें कडासन आड पडे । खडबड खडबड हुसकले ॥1॥
दाद करा दाद करा । फजीत खोरा लाज नाहीं ॥2॥
अवघा झाला रामराम । कोणी कर्म आचरेन ॥3॥

तांणी अशी फिर्याद केली : " लोहगांवच्या ब्राहमणांनी ब्रहमकर्म सोडून दिला.ते शूद्राच्या फाटल्यान वतात. आनी रामराम म्हणटात.अधर्म माजला.तरी तुमी हो प््रास्न सोडोवपाक जाय." दादोजीन आपले सैनीक धाडून ब्राहमणाक 100 रूपये दंड दिवंक लायलो.तुकोबाक आनी लोहगांवच्या लोकांक येवंक सांगले. म्हाराज लोहगांवच्या लोकांसयत पुण्याक संगमाचेर आयले.आनी ताणे कीर्तन आरंभलें.तुकोबा आयिल्ल्याचें कळटकच सगली पुण्यनगरी म्हाराजांचे दर्शनाक आनी कीर्तनाक आयली.

दादोजीय भायर सरले.दादोजी तुकाराम म्हाराजांचे कीर्तन आयकुपाक बसले.संन्याशीय बसले.तांकां तुकोबा परमात्मो स्वरूप दिसूंक लागले.तांचेर इतलो प््राभाव पडलो की ताणी तुकाराम म्हाराजांच्या चरणाचेर लोटांगण घालें. दादोजीन तांकां तांच्या कृत्याचो जाब विचारलो : " ब्राहमण शूद्रांच्या पांया पडटात.अधर्म जाता अशी फिर्याद तुमी दिल्ली आनी तुमीच पाया पडटात हें कितें?" तांणी म्हटलें: " आमकां कीर्तनात तुकोबांत नारायण दिसता." स्वत: दादोजीन म्हाराजांचो सत्कार केलो आनी संन्याशांची फजेत करून तांका शाराभायर धांवडायले.

जाणटे पिरायेंत आपूण पंडित जावंचें अशें बीड परगण्याच्या देशपांडे हाका दिसपाक लागलें.हें पिरायेंत पाठपाठांतर अभ्यास करून पंडित जावप अशक्य देखून तो आळंदीक ज्ञानदेव म्हाराजालागीं धरणें धरून बसलो.ज्ञानदेव म्हाराजान ताका सांगलें: " बाबा, तूं देहूक श्री तुकोबाकडे वच.कोर्ट सद्या थंय आसा. " म्हणून तो देहूक आयलो.त्या समयार तुकाराम म्हाराजान एकतीस अभंग केले.देवाचो धांवो करपी अभंग सात आनी उपदेश अभंग इकरा हांतूत तुकाराम म्हाराजांचो बोध, विचारसरणी, उपदेशाची पध्दत आनी तत्त्वज्ञान ही पळोवंक मेळटात.तुकोबान पयली देवाक उलो मारलो: " देवा तुका सांगले बगरय अंतरांलें गुपीत कळूं शकता.तेन्ना अभयदान दिवन आळीकाराचें समाधान करचें आनी आपली लज आपूण राखची."

न सांगता कळे अंतरीचें गुज । आतां तुझी लाज तुज देवा ॥1॥
आळीकर त्यांचे करी समाधान । अभयाचे दान देऊनी ॥2॥

धरणेकऱ्यास उपदेश

पोथयो, पुस्तक आनी ग्रंथ पळोवपाचे भानगडीत आतां पडूं नाका.बेगोबेग तूं आता हेंच एक कर.देवाखातीर देवाक आळय.म्हातारपण आयलां, तेन्ना आतां कळाव कित्याक करचो?

देवाचिये चाडे आळवावे देवा । वोस देहभाव पाडोनियां ॥1॥

तूं मनाक गोविंदाचो छंद लाय मागीर तूंच गोविंद जातलो.

गोविंद गोविंद । मना लागलिया छंद ॥
मग गोविंद ते काया । भेद नाहीं देवा तया ॥1॥

सुखान अन्न खा आनी परमात्म्याचें चिंतन कर.हरी कथा ही माऊली आनी सुखाची समाधी, शिणिल्ल्याची सावली आनी विसवाचें स्थान आसा.

सुखाची समाधी हरीकथा माऊली । विश्रांति साऊली शिणलियांची ॥1॥

हेरांनी उपास करचो.विठ्ठलाच्या दासान चिंता भायर मारची.आमच्या आंगांत सगळे बळ आयलां.म्हाराजान हो मोलादीक उपदेस त्या धरणेकाराक केलो -- ताणें मुर्खपणान कितें केले --

देवाचे उचित एकादश अभंग । महाफळ त्याग करोनि गेला ॥

श्री तुकाराम म्हाराजांची कीर्त शिवाजी राजे हांच्या कानार गेली. तांणे म्हाराजांकडे दिवटयो, सत्री, घोडे आनी भांगरशिंगर सेवकांबरोबर धाडून दिलें. तुकोबान तें घेतलें ना. वांगडा चार अभंगाचें पत्र दिवन ती देणगी शिवाजी राजाकडे परथी धाडली. तांणे देवाक म्हणलें:

नावडे जे चित्ता । ते तूं होशी पुरविता ॥1॥

दिवटयो, सञ्यो घोडे हांचो काय म्हाका फायदो जांवचो ना. देवा हातूंत तूं म्हाका कित्याक घुसपायता? म्हाराजांच्या हे निरपेक्षतायेचे शिवाजी राजांक अजापूच जालें आनी ते आपूण जावन म्हाराजांचे भेटेक वस्त्रां - भूशणां, अलंकार, म्होरो घेवन सेवकांसयत लोहगांवाक आयले. तें राजद्रव्य पळोवन तुकोबान म्हणलें --

काय दिला ठेवा । आम्हा विठ्ठलचि व्हावा ॥1॥
तुम्ही कळले ती उदार । साठी परिसाची गार ॥2॥
तुका म्हणे धन । आम्हा गोमांसासमान ॥3॥

मूंय आनी राजा आमकां दोनूय सारकींच. तेच भशेन भांगर आनी माती आमका समानच दिसतात.

मुंगी आणि राव । आम्हा समानचि जीव ॥1॥
सोनें आणि माती । आम्हा समानचि चित्तीं ॥2॥

हांव ह्या गजालींनी सुखी जावचो ना तर तुमी देवाचे नांव घेयात आनी श्रीहरीचे सेवक आपणाक म्हणून घेयात.

आम्ही तेणें सुखी । म्हणा विठ्ठल विठ्ठल मुखी ॥1॥
म्हणवा हरिचे दास । तुका म्हणे मज हे आस ॥2॥

म्हाराजांच्या हे जापेन प्रभावित जावन राजान राज्यच सोडून दिलें आनी तुकोबाचे भजन कीर्तन आयकूंक लागले, तेन्ना तुकोबांनी तांकां आनी तांच्या सेवकाक क्षात्र धर्माचे म्हत्त्व सांगलें.

आम्ही जगाला उपदेश करावा । आपण क्षात्रधर्म सांभाळावा ॥
भांडण पडले असतां सेवकांनीं स्वामीच्या पुढे व्हावें ।
स्वामीपुढें व्हावें पडता भांडण ॥

गुळयो, बाण हांचो वर्शाव जातकच सैनिकांनी तो सोंसचो. आपणांक राखून शत्रूक फटोवंचें. आनी तांचे सगळें लुटून व्हरचें. शत्रूक आपणे पत्तो लागूंक दिवंक जायना.

आपणे आपल्या स्वाम्या खातीर जीवाचेर उदार जावंचें, अशे जाचे सैनिक - सेवक आसतात तोच त्रैलोक्यांतलो समर्थ राजा आसता. तुकाराम म्हाराजांनी शिवाजी राजाक आशिर्वाद दिवन निरोप दिलो. शिवाजी राजान आनी सैनिक हांणी म्हाराजांचो उपदेश मनांत दवरलो आनी प्रत्यक्ष करणेंत हाडलो. म्हाराजांच्या आशिर्वादान शिवाजी राज समर्थवंत म्हाराज जाले.

माझ्या विठोबाचा कैसा प्रेम भाव । आपणचि देव होय गुरू ॥1॥

ज्ञानमार्गात गुरूचें व्हडपण विशेश पूण भक्ती मार्गात तितलें ना.

मेघवृष्टीने करावा उपदेश ।

ह्या विचारधारेचे म्हाराज अद्वैत शास्त्राची म्हाराजांक मातूय आवड नाशिली.

अद्वैताची वाणी । नाही ऐकत मी कानी ॥1॥

म्हाराजांचे सगुणाचेर प्रेम आसलें. हाका लागून तुकाराम म्हाराज श्री गुरूक शरण गेले ना.

अद्वैतशास्त्र नावडे यासी । यास्तव शरण न जाय सदगुरूशी ॥
पुढें वाट पडेल ऐसी । गुरू भक्तीशी अवरोध ॥
एक श्रेष्ठ आचरला जैसे । जन पाहोनि वर्तती तैसें ॥
तरी आपण धरूनि प्रवेश । द्यावा तुकयासी अनुग्रह ॥

सपनांत तुकाराम म्हाराज इंद्रायणीत न्हाण घेवन देवळांत वतना तांणे रस्त्याचेर एक ब्राहमण पळेलो आनी ताका नमस्कार केलो. ब्राह्मणान संतुष्ट जावन तुकोबाच्या मस्तकाचेर हात दवरलो आनी 'रामकृष्ण हरि' मंत्र दिलो. आपली परंपरा सांगली. माघ शुध्द दसमीक ही घडणूक घडली.

सापडविले वाटे जात गंगास्नाना । मस्तकीं तो जाणा ठेविला कर ॥2॥
राघव चैतन्य केशव चैतन्य । सांगितली खुण मालिकेची ॥4॥
बाबाजी आपुले सांगितलें नाम । मंत्र दिला रामकृष्ण हरि ॥5॥
माघ शुध्द दशमी पाहोनि गरूवार । केला अंगीकार तुका म्हणे ॥6॥

तुकाराम म्हाराजांनी आपूण जावन कोणाचकडे मंत्र मागलो ना. ते म्हणटात:

नाही म्यां वंचिला मंत्र कोणापाशीं । राहिलों जिवाशी धरोनियां ॥1॥

म्हाराज म्हणटात: म्हाका कान फुंकप खबर ना. आनी म्हजेकडे एकांताचे ज्ञान ना पण जो देव कोणेच दोळयांनी पळोवंक ना तो हांव दाखयन.

नेणो फुंको कान । नाहीं एकांतीचें ज्ञान ॥2॥
नाहीं देखिला तो डोळा । देव दाखवूं तें कळा ॥3॥

प्रपंचामदीं भूचें अधिष्ठान आसले बगर देव आपलोसो केले बगर, जिवांक सुख जावचे ना.

आपुला तो एक देव करोनि घ्यावा । तेणें विन जीवा सुख नोहे ॥2॥

तुमी म्हजो अणभव पळेयात.---

माझा पहा अनुभव । केला देव आपुला ॥1॥
बोलवले तेची द्यावें । उत्तर व्हावें ते काळीं ॥2॥

हो अणभव कित्याचो म्हणशात तर --

हा गे माझा अनुभव । भक्तीभाव भाग्याचा ॥1॥
ॠणी केला नारायण । नोहे क्षण वेगळा ॥2॥

दैवाचे लीलेन म्हाराजांचो संवसार रसातळाक व्हेलो. देवाचे लीलेन म्हाराजांनी गौरीशंकर गाठलें. दैव अनिर्बंध आसा. ताकां कित्याचेंच बंधन ना. देवाक बंधन कित्याचें ? तर प्रेमाचें.

प्रेमसूत्र दोरी । नेतो तिकडे जातो हरी ॥1॥

तें प्रभूचें प्रेम नामस्मरणान मेळटा.

आम्हीं घ्यावे तुझें नाम । तुम्हीं आम्हां द्यावे प्रेम ॥

संताच्या गावांतय प्रेमाचो सुकाळ आसता.

संताचिये गांवीं प्रेमाचा सुकाळ । नाहीं तळमळ दु:ख लेश ॥1॥

संताच्या वेपारांत, उपदेशाचे पेठेंत प्रेमसुखाची देणें - घेणें चलिल्लें आसता.

संतांचा व्यापार उपदेशाची पेठ । प्रेमसुखासाठीं देती घेती ॥

हरशी हें भक्तीचे प्रेमसुख हें कितें आसता, हें पंडितांक, ज्ञानी मनशाक, मुक्तांक खबरय नासता आनी तें तांकां कळनाय.

भक्ति प्रेम सुख नेणवे आणिका । पंडिता वाचका ज्ञानियासी ॥

ह्या प्रेमान समाज सांदतलो. प्रेमाच्या बंधनान समाजाचे बांदप जाता. प्रेमान सगले भेदभाव आपपरभाव ना जातात. प्रेमान जीवन सुखी समृध्द जाता. अशें हें दिव्य दैवी प्रेम प्रभू स्मरणान मेळटलें. संताच्या म्हऱ्यांत मेळटलें. प्रेमात दु:खाचें रूपांतर सुखांत जातलें. मनीस जीण पुराय बदलतली.

उपदेश

उपदेश तो भलत्या हातीं । झाला किती धरावा ॥
आतां तरी पुढें हाची उपदेश । नका करूं नाश आयुष्याचा ॥
मोलाचें आयुष्य जाते हातोहात । विचारी पाहात लवलाही ॥
गात जातो तुका । हाचि उपदेश लोका ॥
तुका म्हणे हित होय तो व्यापार । करा काय फार शिकवावें ॥
आपुलिया हिता जो असें जागता । धन्य माता पिता तयाचिये ॥
कुळी कन्या पुत्र होती जे सात्त्वि । तयाचा हरिख वाटे देवा ॥
गीता भागवत करिती श्रवण । अखंड चिंतन विठोबाचें ॥
हित तें करावें देवाचें चिंतन । करोनियां मन शुध्द भावें ॥
तुका म्हणे फार । थोडा तरी उपकार ॥

संतसंग

संग न करावा दुर्जनांचा । करी संतांचा सायास ॥
पतन उध्दार संतांचा महिमा । त्यजावें अधमा संत सेवी ॥
जोडोनियां धन उत्तम व्यवहारें । उदासें विचारैं वेच करी ॥

म्हाराजांची शिकवण सुविचाराची, सदाचाराची आनी समतेची आशिल्ली.

प्राणीमात्रांचे कल्याण जावपाखातीर ते कोणाची भीडमुर्वत दवरि नासले.

नाहीं भिडभाड । तुका म्हणे सानाथोर ॥
तीक्ष्ण उत्तरें । हातीं घेऊनि बाण फिरे ॥
तुका म्हणे लासु फासू देऊ डाव । सुखाचा उपाय पुढें आहे ॥

तुकाराम म्हाराजांचे धृपदे टाळकरी 14 आशिल्ले म्हणून महीपत बाबान तांचो साबार कडे उल्लेख केला.

म्हाराजांच्या कीर्तनांत हे धृपद धरताले: --

1) महादजी पंत कुलकर्णी देहू गांवचे कुलकर्णी. हांचो उल्लेख बहिणाबाईचे गाथेंतय आयला. देवळाच्या बांधकामाचेर हांची देखरेख आसली.

2) गंगाधरबाबा मवाळ - (तळेगाव), अभंग लेखक, हो तुकोबाचे सेवेक लागिल्ल्याचो कागदोपत्रीं उल्लेख मेळटा.

3) संताजी तेली जगनाडे - (चाकणकर) - तुकोबाचे अभंग लेखक.

4) तुकयाचे भाव कान्होबा.

5) मालजी गाडे, (यलवाडी) - म्हाराजांचे जांवय.

6) कोंडोपंत लोहकरे - लोहगांव.

7) गवार शेट वाणी - सुदुंबरें.

8) मल्हारपंत कुलकर्णी - चिखली.

9) आबाजीपंत लोहगांवकर.

10) रामेश्वरभट्ट बहुळकर.

11) कोंडपाटील, लोहगांव.

12) नावजी माळी - लोहगांव.

13) शिवबा कासार - लोहगांव.

14) सोनबा ठाकूर - कीर्तनात मृदंग वाजोवपी.

तुकाराम म्हाराजांची शिष्या बहिणाबाई हांकां म्हाराजान सपनांत उपदेश केलो.

ती देहूक दर्शनाखातीर आयली, कवित्वस्फूर्ती तिका देहूक जाली.

बहिणाबाईन तुकोबाची कथाकीर्तनां प्रत्यक्ष आयकली.

मंबाजीन तिका खूब त्रास दिलो.

बहिणाबाईची योग्यताय तसोच अधिकार तुकोबाचे मात्सो सकल आसलो.

बहिणाबाईच्या अभंगाची गाथा एकदा तरी वाचून पळोवची.

कार्तिक वद्य एकादशीक आळंदीक ज्ञानदेव म्हाराजांच्या मुखार तुकोबाचे किर्तन चलिल्लें. यात्रा अपार फुलिल्ली. कीर्तनाचो अभंग आसलो.

भक्ती तें नमन वैराग्य तो त्याग । ज्ञानब्रहमीं भोग ब्रहम तनू ॥1॥

शरीर केन्नाच ब्रहम जातले काय? कोणे तशें केलां काय? अशें आत्म अनात्म विचार करपी ज्ञानी जे श्रोते आशिल्लें तांणी तुकोबाक विचारलें, तुकोबान म्हणलें, " हांव करून दाखयतां."

घोटवीन लाळ ब्रहमज्ञान्याहातीं । मुक्ता आत्मस्थिती सांडवीन ॥
ब्रहमीभूत काया होतसे कीर्तनीं । भाग्य तरी ॠणी देवा सा ॥

लोहगांवाक म्हाराजांची कीर्तनां चलतना परचक्र येवन लोहगांव लुटलें. तुकोबांनी देवाक उलो मारून म्हणलें:

न देखवें डोळा ऐसा हा आकांत । परपीडे चित्त दु:खी होतें ॥1॥

देव संगाक रोखडेच पावले नात. तुकोबांनी देवाक म्हणलें.

तुज भक्ताची आण देवा । जरी तुका येथें ठेवा ॥1॥

तिसरी गजाल — ज्ञानदेव म्हाराजान तुकोबाची अपार सेवा केली त्या रिणांतल्यान मेकळो जावचे खातीर ज्ञानदेव म्हाराज जिजाईच्या पोटी आयले. तुकोबान वळखलें की देव सेवा करूंक पळेतात तें बरे न्हय. आपुणूच वचचें. सगल्यांची वास्तपूस्त केली. सगल्यांक म्हणले: "आपूण वैकुंठाक वतां. तुमीय म्हजेबरो-बर वैकुंठाक या." कोण तयार जाले नात.

म्हाराज सगल्यांक वांगडा घेवन इंद्रायणी न्हंयेचे तडीर आयले. थंय नंदरूखीच्या रूखाखाला किर्तनाक आरंभ केलो. चवदा टाळकऱ्यांनी क्षेमालिंगन दिलें. म्हाराजांचो चलो महादेव विठोबा फुडें आयलो. ताणें म्हाराजाक नमस्कार केलो. म्हाराजांनी ताच्या मस्तकाचेर हात दवरलो. जिजाबाईकडे तोखणायेन पळेलें. सगळयांक सांगलें:

सकळही माझी बोळवण करा । परतोनि घरा जावें तुम्ही ॥
वाढवेळ झाला उभा पांडुरंगा । वैकुंठा श्रीरंग बोलावतो ॥
आम्ही जातो तुम्ही कृपा असो द्यावी । सकळां सांगावी विनंती माझी ॥
अंत:काळी विठो आम्हांसी पावला । कुडीसहित झाला गुप्त तुका ॥2॥

भगवत् कथा सांगतना तुकोबा अदृश्य जाले. हेच तरेचो उल्लेख राज्याभिषेक शके 30 चे सनदेंत आसा.

शके पंधराशे एकाहत्तरी । विरोधी नाम संवत्सरी ।
फाल्गुन वद्य द्वितीया सोमवारीं । प्रथम हरि प्रायाण केलें ॥2॥

"तुकोबा गोसावी वैकुंठास गेलो. आपल्या देहासयत गेलो." (बाळोजी तेली जगनाडे वही पान - 216, संताजीच्या वहिची नक्कल. संताजी प्रायाण समयार प्रत्यक्ष हजर आशिल्लें.)

म्हाराज गुप्त जाल्ल्यान सगळी मंडळी शोक सागरांत बुडली. म्हाराजांची भुरगीं, भाव, अनुयायी थंयच बसून रावलें. पंचमीक म्हाराजांचे टाळ, पत्र, कथा आकाशमार्गान आयलीं. रामेश्वरशास्त्रीन निर्णय दिलो. तुकोबा देहासयत वैकुंठाक गेलो. सगलें न्हाले. म्हाराजांची भुरगीं, भाव कान्होबा देवाकडे झगडले: "देव तूं म्हज्या भावाक हाडून दी. वैकुंठाक व्हरूं नाका." देवान कान्होबाचे समाधान केलें.

श्री तुकाराम म्हाराज देहासयत वैकुंठाक गेल्याचें वर्तमान आयकून शिवाजी राजाक अजाप जालें. तेन्ना ताणें देहूचें जानोजी भोसले हांचेकडे म्हाराजांच्या घराब्याची वास्तपूस केली आनी म्हाराजांचो म्हालगडो पूत महादेवबुवा हांकां आपले भेटेक येवपाची आज्ञा केली. जानोजी भोसले महादेवबाबाक घेवन शिवाजीराजाक मेळपाक गेले. शिवाजीराजान महादेवबाबाक वर्साक ''एक खांडी धान्य आनी मुस्तायकेखातीर एक होनाची सनद करून दिली.'' संभाजी राजानय हे वर्षासन फुडेंय चालू दवरलें.

म्हाराज वैकुंठाक वतकच नारायण म्हाराजांचो जल्म जालो. नारायण म्हाराज ज्ञानदेव म्हाराजांचे अवतार आशिल्ल्यान, दोगय जाण्टले भाव, महादेवबुवा, आनी विठोबा नारायणरावाच्या आज्ञेत आसताले. आवय जिजाबाई आसामेरेन एकठांय आशिल्ले. आवय वतकच विठ्ठलबुवा, नारायणबुवा, जिजाबाईच्यो अस्थी घेवन महायात्रेक गेले. महादेवबुवा श्रीविठ्ठल देवाची पूजाअर्चा, नित्यनेम सांबाळटाले. महादेवबाबान तुकाराम म्हाराजांचे अभंग बरयल्यात. नारायणबाबा पयली सरंजामी सरदारी भाटान रावपाक लागलो. तांचे भेटेक संताजी पवार आयलो. तांणे नारायणबाबाचो धिक्कार केलो. बाबान आपलें घर ब्राहमणांक लुटपाक लायले. तपश्चर्या अरण्यवासांत रावले. विठोबाचें भव्य देऊळ बांदलें.

तुकाराम तो आधींच गेले होतें वैकुंठा ।
बहु दिवसांनी मग वैराग्य झालें नीळकंठा ॥1॥
तुकयाचा नंदन मागें नारायणबाबा ।
दर्शन त्याचे घेऊनि म्हणती सुसंग लाभावा ॥2॥

निळोबा गोसावी पिंपळनेरकर नारायण बाबाच्या दर्शनाक आयले. बाबान तांकां सुरवेक सावन अंतामेरेन तुकाराम म्हाराजांचे चरित्र सांगलें. निळोबाक घेवन तो तीर्थयात्रेक गेलो. निळोबान तुकोबाचे भेटेखातीर 42 दिसांचें निर्वाण मांडलें. तुकोबा तांकां मेळळे.

येऊंनियां कृपावंते । तुकया स्वामी सदगुरूनाथें ॥1॥
हात ठेविला मस्तकीं । देऊनी साद केले सुखी ॥2॥

निळोबाक कवित्वाची स्फूर्त जाली. तांणये खूब अभंग केल्यात. नारायणबाबा थोर तपस्वी हरीभक्त म्हणून सनद पत्रांत उल्लेख मेळटा. बाबांच्या दर्शनाक संन्याशी यात्रेकार येवपाक लागले. बीजेचो म्हाउत्सव जावपाक लागलो. तांकां बाबांक अन्नदान करचें पडटाले. ताचेखातीर इ.स.1691 वर्सा छत्रपति राजाराम म्हाराजान नारायणबाबाक येलवाडी गाव इनाम दिलो.

फुडें देहू किन्हई हीं गांवा देवाच्या म्हाउत्सवाखातीर पूजा-अर्चा, अन्नछत्राखातीर बाबांक छत्रपति दुसरो शिवाजी आनी शाहू म्हाराज हांचेकडसून मेळळीं. शाहूमहाराज आनी राणी सरवारबाई बाबांक गुरूचे ठांय मानताले. नारायण म्हाराजान श्री तुकाराम म्हाराजांचे पालखेचो सुवाळो आषाढीचे वारीक सुरू केलो. नारायणबाबान देवस्थान नावारूपाक हाडलें. संप्रदाय वाढयलो. औरंगजेबाचो तळ महाराष्ट्रांत पडिल्लो तेन्ना पंढरपूरच्या आनी शिंगणापूरच्या यात्रेकारांक जावपी उपद्रव थांबयलो. बाबा शके 1645 श्रावण शुध्द चवथीक वैकुंठवासी जाले. तांच्यो अस्थी घेवन महादेवबाबांचो चलो आबाजीबाबा काशीयात्रेक गेलो.

गंगोदकाची कावड घेवन आबाजीबाबा देहूक आयलो. हे मजगतीं विठ्ठलबाबांचो चलो उध्दवबाबा शाहू म्हाराजांकडे आशिल्लो. तो देहूक आयलो. ताणें संस्थानाचो कारभार हातांत घेतलो. आबाजीबाबांच्या ताब्यांत देवस्थानां तो दिवपाक अनमनूंक लागले. आबाजीबाबाय वैराग्यसंपन्न तपस्वी हरी भक्तींत मग्न आशिल्लो. आबाजीचे उपरांत तांचो चलो महादेवबाबा होवूय देवस्थान संस्थानाखातीर झगडलो. झगडें वडिलपणाचें, देवाखातीर आशिल्लें. संस्थानाखातीर नाशिल्लें. सरकारान विशेष लक्ष घालेना. तेन्ना महादेवबाबा देहू सोडून देवाखातीर संप्रदायाखातीर पंढरपूराक येवन रावलो. भक्त देवाकडेन आयलो. हाणे तुकाराम म्हाराजाचे अभंग एकठावन गाथा तयार केली, देहूकरांच्या फडाची परंपरा चलयली. ताचो चिरंजीव वासुदेव म्हाराज देहूकर हाणें पंढरीचे ठांय वारकरी संप्रदायाचे कार्य भरीव अशें केले आनी ताच्याच काळांत साबार ल्हान व्हड फड नावांरूपाक आयले आनी वारकरी पंथाची परंपरा आनीकूय वाढपाक लागली. कर्नाटकामेरेन संप्रदाय ताणे वाडयलो. ताचो चिरंजीव वासुदेव बाबा हाणे फड नावांरूपाक हाडलो. तुकोबाचो पणतू गोपाळबुवा होवूय साक्षात्कारी आशिल्लो.

श्री तुकाराम म्हाराजांचे चरित्र बरयलें, हें ताचे महानकार्य. देहू संस्थानान घराण्याची आषाढी कार्तिकी चो पंढरपूरच्या वारीचो सुवाळो आयजमेरेन अखंड चालू दवरला. देहूकर मंडळीन गावांगावांत कथा, किर्तनां करून वारकरी संप्रदाय वाडयलो. संप्रदायाची आनी कुलदेवतेची मोलादीक सेवा केली. आजय, सगळे

अमृताची फळें अमृताचे वेली । तेची पुढे चाली बीजाचिही ॥1॥

हे म्हाराजांचे वचन सार्थ करून दाखयतात.

लेखक:
ह.भ.प. श्रीधर म्हाराज देहूकर
श्री तुकोबाराय जल्मस्थान, श्री क्षेत्र देहू

संत तुकाराम महाराजांचे नवव्या पिढीतले वंशज, इतिहास संशोधक, कीर्तन व प्रवचनकार. लहानपणांत बापूय नथुरामबुवा हांच्याकडून वारकरी संप्रदायाचं अध्ययन. तुकाराम महाराजांची गाथा तोंडपाठ.

प्राथमिक शिक्षण देहूगावात, माध्यमिक आणि महाविद्यालयीन शिक्षण पुण्यात झालं. स्वातंत्र्य चळवळीत स.प. महाविद्यालयाचा त्याग केला. भाई विष्णूपंत चितळे, केशवराव जेथे, आबासाहेब जोशी, विठोबा अण्णा आजरेकर ह्यांच्याशी संबंध. आजन्म खादी वापरण्याचं व्रत.

वारकरी संप्रदायाच्या सर्व शाखा, उपशाखा, फड, दिंड्या, परंपरा यांचा अभ्यास. संत तुकाराम महाराजांचे सदेह वैकुंठगमन, पालखी सोहळा: उगम आणि विकास या शोध पुस्तिकांचं लेखन.

हरिभाऊ पाटसकर, ऍड. गो. शं. राहिरकर, भा. प. बहिरट, केशवराव कबीरबुवा, वासुदेवराव वरळीकर ह्यांच्यासह वारकरी महामंडळाची स्थापना. वारकरी संप्रदायाच्या देशी-विदेशी अभ्यासकांना मार्गदर्शन. देहू देवस्थानचे विश्वस्त.