दक्षिण में उण बेळा मुसळमानी सत्ता रो जोर हो । गोवा में पुर्तगाळी हा । बीजापुर री आदिलशाही, अहमदनगर री निजामशाही, गोळकुंडा री कुतुबशाही - ऐ राज करणआळी तीन मुसळमानी सत्तावां एक दूसरी सूं लड़त्यां ही, गांव रा गांव तैस-नैस हुय जावता, लूंटीज जावता हा । राजा लोग भोग-बिलास में जुट्या रैवता । बै प्रजा माथै जुलम करता । ’ब्राह्मणा आप रा आचार-बिचार छोड दिया हा । क्षत्रिय लोग वैश्यां नै सतावता हा, जोरामरदी सूं धरम बदळीज रैया हा ।’ महाराज कैयो -

सांडिले आचार । द्विज चाहाड जाले चोर ॥२॥

राजा प्रजा पीडी । क्षेत्री दुश्चितासी तोडी ॥७॥

वैश्यशूद्रादिक । हे तों सहज नीच लोक ॥८॥

वैश्य अर शूद्रां रै बिसै में तो बोलणो ई कोनी । धरम रो लोप हुयग्यो हो । अधर्म बघ रैयो हो ।

ऐसे अधर्माचें बळ । लोक झकविले सकळ ।
लोग अधर्म नै ई धर्म कैवण लागग्या । संतां रो मान-संमान रैयो ई कोनी ।
संतां नाही मान । देव मानीं मुसलमान ॥१॥

समाज भांत-भांत रै देवी-देवतावां रो पल्लो झालनै तितर-बितर हुयग्यो हो । धर्म में आकर्षण ई को रैयो हो नी । अज्ञान रो अंधकार फैलग्यो हो । लोग प्रकाश देवण आळै सूरज रै ऊगण री बाट जोवै हा । इसा हालात में देहू गांव में चित्‌ ( चेतन ) सूरज रो उदै हुयो ।

संत ग्रहमेळि। जगत्‌ अंध्यागिळी ।
पैल उदयाचळी । भानु तुका ॥३॥

रामेश्वर भट्ट अभंग

महान भगवत्‌-भगत बोल्होबा अर माता कनकाई रै उदर सूं शक सं. १५३० ( ई.स. १६०९) में श्री तुकाराम महाराज रो जलम हुयो । घर में आछी धन-संपत्ति हुवण रै कारण बाळपण भारी लाड-कोड अर खेलकूद में बीत्यो । श्रीगणेश री पढाई पंतोजी ( गुरूजी ) करायी । पंतोजी हाथ में पाटी लेयर टाबर रा हाथ झालनै उण नै सिखावता ।

अर्भकाचे साठी । पंते हाते धरिली पाटी ॥ १ ॥

टाबर हाथ में खड़िया ( माटी ) लेयर पाटी माथै मूळ आखर मांडतो ।

ओनाम्याच्या काळें । खडें मांडियेलें बाळें ॥१॥

लोक-व्यवहार अर परमार्थ री पढाई महाराज पिताजी बोल्होबा कनै करी । बडै भाई सावजी ब्यापार-धंधै करनी ध्यान देवणो नकार देवण रै कारण पिताजी श्रीतुकारम महाराज नै ब्यापार-धंधो अर साहूकारी रो काम देखण सारू कैयो । हाट-बजार रै महाजनी आळै मकान में पिताजी रै हाथ हेठै काम करतां-करतां धंधै रा पाठ सीखता रैया । ऊमर रो तेरवैं बरस में महाराज रै खांधै माथै गिरस्ती रो भार आय पड़्यो । महाराज बेगा ई स्वतंत्र रूप सूं काम-धंधो ( ब्यापार ) देखण लागग्या । साहूकारी में, ब्यापार-धंधै में महाराज री आछी पैठ जमगी । लोगां कनै सूं शाबासी मिलण लागगी । सगळा जणा तारीफ करण लागग्या । तीनूं भाइयां रा ब्यांव हुयग्या । महाराज री पैलड़ी पत्‍नी दमै रै कारण सदा ई बैमार रैवण रै कारण महाराज रो दूसरा ब्यांव पूना रै नामी साहूकार अप्पाजी गुळवे री कन्या सौ. जिजाबाई उर्फ आवली रै सागै हुयो । एक धनवान घराणै रो दूसरे धनवान घराणै सूं संबंध हो । ओ लौकिक धन-ऐश्वर्य परा-कोटी तांई पूगग्यो हो । घर में धन-धान्य बेशुमार हो । प्रेमी माता-पिता, सज्जन बंधु, निरोगो शरीर - किणी ई बात रो कोई टोटो को हो नी ।

माता पिता बंधु सज्जन । घरीं उदंड धन धान्य ।
शरिरी आरोग्य लोकांत मान । एकही उणे असेना ॥ १ ॥

( महिपतिबाबा चरित्र )

ऐ सुख, शांति अर ऐश्वर्य रा दिन कद बीतग्या, कियां बीतग्या ओ थोड़ो-घणो ई समझ में को आयो नी । इण रै पछै ’सुख रै बाद आवै दुख’ इण भविष्य री चाल सरू हुयी |

तुकोबारी सतरै बरसां री ऊमर हुवतां ई कर्मयोगी बाल्हा पिताजी बोल्होबा देवलोक हुयग्या जिणां तुकोबा नै जमींदारी री दौलत सूंपी ही ।

बाप करी जोडी लेकराचें ओढी । आपुली करवंडी वाळवूनि ॥१॥
एकाएकीं केलों मिरासीचा धनी । काडिये वागवूनी भार खांदी ॥धृ॥

मिराशी - महाजनी अर भगवान री सेवा ।

जिणां रै कारण संसार रै संकटां री झळ को लागती नी, बो छत्तर ई उठग्यो ।

बाप मेला न कळतां । नव्हती संसाराची चिंता ॥१॥

("न कळता" अर्थात्‌ एकला म्हारै लारै सूं ) ।

महाराज नै भारी दुख हुयो । ओ दुख कठैई घटतो-न-घटतो जितै ई आगलै बरस घणा पिता बोल्होबा , माता कनकाई महाराज रै देखतां-देखतां सरग सिधारग्या ।

माता मेली मजदेखतां ।

महाराज माथै दुखां रो पहाड़ ही आय पड़्यो । माता महाराज वासतै कांई को कर्‍यो नी ! सौ - कीं कर्‍यो हो ।

काय नाहीं माता गौरवीत बाळा । काय नाहीं लळा पाळीत ते ॥१॥
काय नाहीं त्याची करीत ते सेवा । काय नाहीं जीवा गोमटें तें ॥२॥
अमंगळपणें कंटाळा न धरी । उचलोनि करीं कंठीं लावी ॥३॥

इण रै पछै ऊमर रै अठरावैं बरस में बडै भाई सावजी री पत्‍नी रो निधन हुयग्यो । पैलां ई सावजी रो गृहस्थी कानी ध्यान को हो नी, उण में ई भळै पत्‍नी री मृत्यु ! बै घर-बार छोडर तीर्थयात्रा नै जिकै गया बै गया-ई-गया । कुटुंब रा च्यार लोगां रो बियोग हुयग्यो । जिण गृहस्थी में एक ई कमी को ही नी उण में अबै एक-एक कमी हुवण लागगी । महाराज धीरज टूटण को दियो नी । उदासीनता नै काबू करनै बीसवैं बरस गृहस्थी नै संभाळण रो हौसलो कर्‍यो । पण हाय ! इकीसवैं में खोटो काळ आयो । दक्षिण में भारी काळ( दुष्काळ ) पड़्यो । भयंकर अकाळ हो बो । ई. सन्‌ १६२९ ( शक सं. १५५०-१५५१ ) में बिरखा मोडी आयी । छेकड़ भारी बिरखा सूं फसलां नाश हुयगी । लोगां नै अजूं ई आस ही । ई. सन्‌ १६३० में बिरखा जाबक ई को हुयी नी । सगळै हाहाकार मचग्यो । धान रा भाव चढग्या । चारै री कमी सूं सईकड़ू जानवर मरग्या ।

अन्न रै टोटै सूं सईकड़ू लोग मरग्या । सैंठा-सैंठा परवार ई बरबाद हुयग्या । हाल तांई दुरदसा पूरी को हुयी ही नी । ई. सन्‌ १६३१ में उण दैवी आफत तो हद कर दी । भारी बरसात रै कारण फसलां खतम हुयगी । भयंकर बाढ सूं भारी नुकसाण हुयो । ओ दुश्काळ, आ दैवी आफत तीन बरस रैयी । दुशकाळ री उण तर-तर बघती दुरदसा रै बिसै में महीपतीबाबा लिख्यो है -

ती पुढें बरग पडले कठीण । दो पायल्याची झाली धारण ।
पर्जन्य नि:शेष गेला तेणें । चार्‍यावीण बैल मेले ॥ १ ॥

पछै दुष्काळ रो सरूप भयंकर ई लाग्यो ।
महाकाळ पडीला पूर्ण । जाहाली धारण शेराची ।

ते ही न मिळे कोणा प्रती । प्राणी मृत्युसदनी जाती ॥ १ ॥

पायली( च्यार सेर रो नाप )- भर रतनां सूं पायली-भर उड़द को मिलै ही नी !

दुष्काळें आटिलें द्रव्यें नेला मान ।

इण दुष्काळ में महाराज री गृहस्थी पूरी तरै खिंड-बिखरगी । ढोर-डांगर मरग्या । साहूकारी डूबगी । ब्योपार-धंधा बैठग्या ! लोगां में ईजत-आबरू बची कोनी । सबसूं पैलां कुटुंब री रखुमाबाई अर एकमात्र लाडलो बेटो संतोबा दुष्काळ री भेट चढ्या । साहूकारां अर ब्योपार्‍यां वासतै तो दुष्काळ रा हालात एक तरै सूं सोनलियो मौको हवै । बणावटी दुष्काळ रो मैंगीवाड़ो कायम करनै सईकड़ूं रुपियां रो फायदो उठावण‌आळा "भला लोग" आपां अबार देखां ई हां नी ! लोगां कनै रो लेणियो अकाळ री हालत में बसूल करण‌आळै कठोर हिरदै रा तुकाराम महाराज को हा नी । अलूटो आप री दुरदसा, आफत-दुख बिसरायनै, किनारै करनै; दुष्काळ में संताईज्या थका लोगां री महाराज खुलै हाथ सूं मदद करी ।

सहज सरलें होतें कांहीं । द्रव्य थोडें बहु तें हीं ।
त्याग केला नाहीं दिलें द्विजां याचकां ॥३॥

कीं(थोड़ो) धन सहज ई खतम हुयग्यो हो और थोड़ो-घणो जिको रैयग्यो हो बो ब्राह्मणां नै, भिखार्‍यां नै, जरूरतमंदां नै खुलै हाथां दे दियो । ( इण सूं शब्दश: ओ अर्थ नहीं लगावणो चाहीजै कै तुकाराम महाराज रो दिवाळो निकळग्यो हो । )

संसाराच्या नांवें घालूनिया शून्य । वाढता हा पुण्य केला धर्म ॥१॥

मां-बाप, पुत्र-कलत्र(स्त्री) आदि परवार‌आळां री मृत्यु, अकाळ सूं गृहस्थी री हुयोड़ी तबाही, लोगां-बीचली दुरदसा, सगा-संबंधियां री कर्‍योड़ी निंदा-बदनामी, इण सगळी आफतां रो तुकाराम महाराज धीरज सूं मुकाबलो कर्‍यो । बै दुरदसा रै, आफत रै सामै मंड्या, दौड़र पाछा गया कोनी । बै पळायनवादी को हा नी । उणां नै संसार जीतणो हो । इण जंग रै मोरचै सूं पाछो को मुड़णो हो नी । इण असारां मांय सूं सार काढणो हो । अकाळा सूं, दैवी आफतां सूं, मानवी देह, देह रो संबंधी माता-पिता-पुत्र, अर संपत्ति - इणां रो मोल-तोल हुयग्यो हो । नश्वरपणो समझ में आयग्यो हो । बै शाश्वत मूल्य री शोध करण लागग्या । आपां इण उद्‍वेगां सूं पार कियां हुवां ? पैलै पार कियां पूगां, इण रो बिचार करण लागग्या ।

विचारिले आधी आपुल्या मानसी । वाचो येथे कैसी कोण्या द्वारे ॥१॥

बै सत्य री खोज में निकळग्या । इण निसचै रै साथै बै भामनाथ रै परबत मथै गया । चिरंतन सत्य रो साक्षात्कार हुवै जद ई पाछो मुड़णो, नहीं तो नहीं । उणां निर्वाण ( मुक्‍ति, मोक्ष ) री त्यारी कर ली । महाराज रै तन माथै कीड़्या, बिच्छू, सरप चढग्या । बै डील रै झूमग्या और पीड करण लागग्या । बाघ झपटो मार्‌यो । तो ई महाराज रो निसचै डिग्यो कोनी । पनरवैं दिन सत्य रो साक्षात्कार हुयो ।

पंधरा दिवसामाजी साक्षात्कार जाला । विठोबा भेटला निराकार ॥१॥
भामगिरी पाठारी वस्ती जाण केली । वृत्ती थिरावली परब्रम्ही ॥धृ॥
सर्प विंचू व्याघ्र अंगाशी झोंबले । पीडू जे लागले सकळीक ॥३॥

निराकार परमात्मा मिल्या । भगवान भक्‍त नै "चिरंजीव भव" आशीर्वाद दियो । दिलासा दी ।

तव जाला साह्य हृदयनिवासी । बुद्धि दिली ऐसी नाश नाही ॥धृ॥

महाराज रै घर छोड्यां पछै महराज रा छोटा भाई कान्होबा उणां री खोज सारू देहू गांव रै आसै-पासै रा डूंगर, घाट्यां-खायां, जंगळ जो रैया हा । सोधतां-सोधतां बै भामनाथ परबत माथली गुफा में जाय पूग्या और अचंमै में पड़ग्या । देख्यो तो कांई दीख्यो बांनै ? तुकोबाराय रै डील माथै कीड़्यां, सरप, बिच्छू चढ्योड़ा है, बाघ झपटा मार रैया है, परमात्मा परगट हुयोड़ा है । सोनलिया दिन हो बो । कान्होबा री आंख्यां तृप्त हुयगी । जलम सार्थक हुयग्यो । दोनूं भाइयां रे भेट हुयी । जिण ठौड़ भगवान तुकोबाराय सूं मिल्या, उण पवित्र जाग्यां री पवित्रता अर स्मृति नै अखंड राखण वासतै उण ठौड़ कान्होबा के‍ई पत्थर चिण दिया । उण पवित्र जाग्यां नै नमस्कार करनै दोनूं भाई बठै सूं निकळनै सीधा इंद्रयाणी रै संगम माथै आया । संगम में सिनान करनै पनरै दिनां रै उपवास रो पारणो कर्‍यो । तुकाराम महाराज कान्होबा कनै सूं खत-पत्र ( लेण-देण रा कागजात ) मंगवाया । इणां रो लोगां कानी सूं जो-कीं आवणो हो उण-उण लोगां सूं लिखवायर राख्योड़ा खत हा । उणां री पांती करी । आधा खत कान्होबा नै दिया और खुद री पांती रा आधा खत महाराज इंद्रयाणी नदी रै खाद में डुबो दिया । इण साहूकारां आपरै कर्जदारां कांनी सूं आवण आळी रकमां अकाळ रै पछै किणी-न-किणी तरै सूं बसूल करनै आपरी बिखर्‍योड़ी गृहस्थी रो जाचो जचावण रै बदळै खत गंगार्पण करनै कर्जदारां नै कर्जमुक्‍त कर दिया और खुद साहूकारी कानी सूं विमुख हुवण रो जग नै जता दियो । इण नै कैवे है साचो समाजवाद !

देवाचे दे‌ऊळ होते ते भंगले । चित्तासी जे आले करावेसे ॥५॥

जिण तरै कागद-पत्तर इंद्रयाणी रै खाड में डुबोयर साहूकारपणै सूं मुख मोड़ण री बात निराळै तरीकै सूं कर देखायी उणी तरै दुष्काळ रै पछै भांगीज्योडी गृहस्थी नै नहीं सांधता थकां टूट्योड़ै मिंदर रो जीर्णोध्दार करनै भगवान रै - परमार्थ रै कानी लौ लगावण री बात श्रीतुकाराम महाराज जग रै सामने जाहिर करी । पिताजी बोल्होबा रै बगत में बघती यात्रा सारू देवघर छोटो पड़ण लागग्यो जणै इंद्रयाणी रै सुंदर किनारै माथै बोल्होबा भगवान रो मिंदर बणवायो अ रैवणाआळे देवघर मांयली मूर्ति री थरपणा इण नूंवै मिंदर में कर दी । तुकोबाराय रै बगत में मिंदर भागग्यो हो, इण कारण दुष्काळ रै पछै सबसूं पैलां महाराज देवालय ( मिंदर ) रो जीर्णोध्दार करवायो ।

श्री मूर्तींचे होते देवालय भंगले । पाहाता स्फुरलें चित्ती ऐसे ॥१॥
म्हणे हे देवालय करावयाचे आता । करावया कथा जागरण ॥२॥

देवालय रो जीर्णोध्दार करवायो हो वो मिंदर बणवाव सूं हुवणआळी पुण्य-प्राप्‍ति वासतै नहीं, पण भजन, कीरतण, कथा, जागरण बगैरै करण वासतै । हरीजागरण, श्रवण, कीरतण, मनन, सहज साक्षात्कार और पांडुरंगरी कृपा - देवालय नै इण असंभव बातां री सहज सफळता हासल हुयी ।

काही पाठ केली संताची उत्तरे । विश्वासे आदरे करोनिया ॥७॥

कीरतण करण सारू ऊभा रैवण वासतै मिंदर बणाया, और कीरतण करण में काम आवणआळा पाठ-पाठांतरां वासतै महाराज रोजीनै भंडारा परबत माथै एकांत में जायर अभ्यास करण लागग्या । दिनगै सिनान करनै कुळ-देवता श्रीविठ्टलरखुमाई री आपरै हाथां पूजा-अरचा करणी और भंडारा परबत पूगणो ।

कीर्तन संपूर्ण यावयासी हाता । अभ्यास करितां झाला तुका ॥५॥
अभ्यास तुकया करीतसे ऐसा । सरितासी जैसा पात्र सिंधु ॥६॥
तैसे जे ऐके ते राहे अंतरीं । ग्रंथ याहीवरी वाचीयेले ॥७॥

ज्ञानदेव महाराज री ज्ञानदेवी ( ज्ञानेश्वरी - गीता री टीका ), अमृतानुभव, एकनाथ महाराज री भागवत री टीका, भावार्थ रामायण, स्वात्मानुभव, नामदेवराय रा अभंगां, कबीर रा पदां रो महाराज गैरो अध्ययन कर्‍यो । ज्ञानदेव महाराज, एकनाथ महाराज, नामदेवराय अर कबीर इण महान भक्‍तिमार्गीय संतां रा केई बचन उणां कंठै कर लिया ।

करू तैसे पाठांतर । करुणाकर भाषण ॥१॥
जिही केला मूर्तीमंत । ऐसे संत प्रसाद ॥धृ॥

निर्गुण निराकार परमात्मा नै जिणां साकार बणा दिया, अमूर्त नै जिणां मूर्तिवान बणा दिया - इसो ओ संत-प्रसाद ग्रहण कर्‍यो । महाराज पुराण देख्या, शास्त्रां नै खोज्या ।

पाहिलीं पुराणे । धांडोळिली दरूषणे ॥१॥
पुराणीचा इतिहास । गोड रस सेविला ॥१॥

महाराज नै ओ एकांतवास बहोत रुचतो हो । इण एकांत में ई उणां नै सगा-सोई, यार-दोस्त मिलग्या हा इयां बै एकांतआळा, सगा-संबंधियां नांय सूं निराळा हा । कुण हा बै ? वृक्ष हा, बेलां ही ! बनचर ( पशु-पक्षी बगैरे ) हा ! पंखेरू मीठी-मधुरी तान सुणावता हा ; भगवान रै लिपटै हा ।

वृक्षवल्ली आम्हा सोयरे वनचरे । पक्षीये सुस्वरे आळविती ॥१॥
येणे सुखे रूचे एकांताचा वास । नाही गुण दोष अंगा येत ॥धृ॥
आकाश मंडप पृथिवी आसन । रमे तेथे मन क्रीडा करू ॥३॥

महाराज री पत्‍नी सौ. जीजाबाई रोजीनै घर रो कामधंधो सळटायर रसोई बणयनै महाराज रो भोजन लेयर भंडारा माथै जाया करती । महाराज नै जीमायां पछै खुद जीम्या करती । महाराज परमार्थ री साधना में मगन हुवता - विदेह री हालत में हुवता जणै उणां री सगळी चिंता सौ. जीजाबाई राखता । महाराज रै परमार्थ में जीजाबाई री बहोत भागीदारी ही । शरीर सूं खटनै परोपकार करणो, संत-वचनां रा पाठ करणा, विट्ठळ रो नांव सिंवरणो और चित-मन सूं विठोबा रो ध्यान धरणो - इसी साधना चालता थंका महाराज रै सपनै में श्रीपंढरीराय नामदेवराय नै लेयर आया । उणां श्रीतुकाराम महाराज नै जगाया और जगत रै कल्याण सारू काव्य रचणै रो काम सूंप्यो ।

नामदेवे केले स्वप्नामाजी जागे । सवे पांडुरंगे ये‌ऊनिया ॥१॥
सागितकें काम करावे कवित्व । वा‌उगे निमित्त बोलू नको ॥धृ॥
माप टाकी सल धरिला विठ्ठले थापटोनि केले सावधान ॥२॥
प्रमाणाची संख्या सागे शतकोटी । उरले शेवटी लावी तुका॥३॥

***

द्याल ठाव तरी राहेन संगती । संताचे पंगती पायापाशी ॥१॥
आवडीचा ठाव आलोसे टाकून । आता उदासीन न धरावे ॥धृ॥
सेवतील स्थळ निंच माझी वृत्ती । आधारे विश्रंती पाव‌ईन ॥२॥
नामदेवापायी तुक्या स्वप्नीं भेटी । प्रसाद हा पोटी राहिलासे ॥३॥

महाराज रो खुद रो उद्धार हुयग्यो हो । अबै उणां नै लोगां रो उद्धार ( कल्याण ) करणो हो । उणां नै मिल्योड़ो प्रसाद लोगां नै बांटणो हो । परमात्मा रो सनेसो ( संदेश ) उणां नै घरोघर पुगावणो हो ।

तुका म्हणे मज धाडिले निरोपा । मारग हा सोपा सुखरूप ॥३॥

महाराज रै कविता करणै री फुरणा हुयी ।

यावरि या जाली कवित्वाची स्फूर्ति । पाय धरिले चित्ती विठोबाचे ॥

और महाराज रै मूंढै सूं अभंग-गंगा बैवण लागगी । भाग्यशाळी श्रोता सुणण लागग्या ।

बोलावे म्हूण हे बोलतो उपाय । प्रवाहे हे जाय गंगाजळ ॥१॥
भाग्ययोगे कोणा घडेल सेवन । कैंचे येथे जन अधिकारी ॥धृ॥

महाराज रै अभंगां सूं वेद-शास्त्रां रो सार, महाकाव्यां रो निचोड़ निकळण लागग्यो । आळंदी में श्री ज्ञानदेव महाराज रै महाद्वार माथै श्री तुकाराम महाराज कीरतण करै हा जणै आ सुबोध अभंगवाणी महापंडीत रामेश्वर भट्ट रै कानां जाय टकरायी । उणां नै झटको-सोक लाग्यो ।

ही गीताची किं मूर्तीमंत । किं नेणो श्रीमत् भागवत ॥

- आ प्रत्यक्ष वेदवाणी है और बा ई प्राकृत ( मराठी भाषा ) में और फेर बा तुकोबा रै मुख सूं !

तुकयाचे कवित्व ऐकून कानी । अर्थ शोधूनि पाहाता मनी ।
म्हणे प्रत्यक्ष हे वेदवाणी । त्याचे मुखे कानी न ऐकावी ॥
तरी यासी निषेधावे । सर्वथा भय न धरावे ॥

रामेश्वर शास्त्री इण वाणी रो निषेध कर्‍यो । बै बोल्या - “थे शूद्र हो । थांरी अभंगवाणी सूं बेद रो अर्थ प्रगट हुवै है । थांनै ओ अधिकार कोनी । थांरै मुख सूं ओ सुणणो अधर्म है । थांनै ओ धंधो कुण बतायो ? ”

तुकाराम महाराज बोल्या, “आ म्हारी बाणी कोणी, आ देवबाणी है ।”

करितो कवित्व म्हणाल हे कोणी । नव्हे माझी वाणी पदरीची॥१॥
माझिये युक्तीचा नव्हे हा प्रकार । मज विश्वंभर बोलवितो ॥२॥

नेणे अर्थ काही नव्हती माझे बोल । विनवितो कोपाल संत झणी ॥१॥
नव्हती माझे बोल, बोले पांडुरंग । असे अंग संग व्यापुनिया ॥२॥

नामदेवराय अर पंढरीराय सपनै में आयर कविता करण री आज्ञा दी ही ।

विप्र म्हणे आज्ञा कारण । श्रीची कैसे जाणेल जन ।
यालागी कवित्व बुडवून । टाकी नेऊन उदकात ॥१॥
तेथे साक्षात नारायण । आपे रक्षील जरी आपण ।
तरी सहजचि वेदाहून । मान्य होईल सर्वाशीं ॥१६॥

थारी कविता ( काव्य ) डुबोय दो, देवबाणी हुसी तो भगवान उणनै पाणी में ई रुखाळ लेसी । गांव रै पटेल ( चौधरी, पंच ) नै रामेश्वर शास्त्री तुकोबा रै इण अधर्म रै बिसै में बतायो । गांव रै पटेल नै रीस आयगी । लोगां में खळबळी माचगी

काय खावे आता कोणीकडे जावे । गावात राहावे कोण्या बळे ॥१॥
कोपला पाटील गावचे हे लोक । आता घाली भीक कोण मज ॥धृ॥

तुकाराम महाराज अभंगां री सगळी बहियां उठा ली । दगड़ बांधर बै इंद्रयाणी रै खाड में आपरै हाथ सूं डुबो दी । पैलां घर-रा खत-पत्र ( खाता-बही, कागद-पत्तर ) डुबोया हा, अबै अभंगां री बहियां - परमार्थ ई डुबो नाख्यो ।

बुडविल्या वह्या बैसिलो धरणे ॥

तुकाराम महाराज नै अणथाग दुख हुयो । लोग निंदा करण लागग्या । किसो दिस्टांत अर किसो परसाद ! सगळो पाखंड । किसो देव अर किसो धरम ! महाराज महाद्वार-माथली शिला माथै देव-मूरती रै

इंद्रयाणी रो खाड

सामनै धरणो लगायनै बैठग्या । प्राणां री बाजी लगा दी । मरणो मांड दियो । तेरै दिन हुयग्या । देव ( भगवान ) कियां ई को मिल्या नी ।

तेरा दिवस झाले निश्चक्र करिता । न पवसी अनंता मायबापा ॥
तुजवरी आता प्राण मी त्यजीन । हत्या मी घालीन पांडुरंगा॥
तुका म्हणे आता मांडिले निर्वाण । प्राण हा सांडीन तुज वरी ॥

अठीनै रामेश्वर शास्त्री महाराज री निंदा करनै आळंदी सूं निकळ्या जकै-रा नागझरी ( छोटै नाळै ) रै मुहानै कनलै पंचवट पासै आया । बै बठलै सरोवर सूं पाणी लेवण सारू कोई अनगडशाह सिद्ध फकीर आयो । “आप कुण हो ? कठै सूं आया ?” कैयर उणरै पूछतां, उण नै देखतां ई शास्त्रीजी तो कानां में आंगळ्या घालर डुबकी लगाय ली - ( अपवित्र भाषा सुणणी ई कोनी इण वासतै ) । इण प्रतिक्रिया सूं अनगडशाह सिद्ध नै रीस आयगी और उणां सराप दे दियो । रामेश्वर शास्त्री पाणी सूं बारै निकळतां ई उणा रै डील में दाह ( बळत ) हुवण लागगी । डील रै गीला कपड़ा पळेटनै फकीर रै सराप सूं छूटण सारू शिष्यां-समेत शास्री आळंदी पाछा आयर अजान-वृक्ष रै तळै अनुष्ठान करण नै बैठग्या । तो अठीनै देहू में तेरवैं दिन, रात में भगवान सगुण बाळ-रूप धारण करनै श्री तुकाराम सूं भेट करी और कैयो कै “आप री बहियां री मैं पाणी में अठरा रात अर दिनां तांई ऊभो रैयनै रुखाळी करी है । बै काल पाणी ऊपर आवैला ।”इणी मुजब देहू गांव रै भावुक भक्‍तां नै ई दिस्टांत हुया । दिस्टांत रै मुजब आखी भगत-मंडळी इंद्रायणी रै पाट कानी गयी । बठै सगळी बहियां पाणी माथै आयगी और तिरण लागगी । तिरणआळां छलांग लगायर बै अठीनलै किनारै लाया । उणां रै पाणी रो जाबक ई स्पर्श को हुयो हो नी । सगळां जयजयकार करी । भगवान नै खुद तकलीफ दी इण बाबत तुकाराम महाराज नै भारी अफसोस हुयो ।

थोर अन्याय मी केला । तुझा अंत म्यां पाहिला ॥
जनाचिया बोलासाठी । चित्त क्षोभविले ॥१॥
उदकी राखीले कागद । चुकविला जनवाद ।
तुका म्हणे ब्रीद । साचे केलें आपुलें ॥

बठीनै आळंदी में रामेश्वर शास्त्री नै ज्ञानदेव महाराज कैयो कै “आप तुकोबा री निंदा करी उण रो ई ओ फळ है । तो ई इण रो अबै एक ई उपाव है, आप श्री तुकोबा कनै देहू जावो ।” रामेश्वर शास्त्री देहू सारू रवाना हुयग्या, ओ तुकोबा नै पतो लाग्यो । तुकोबा आपरै शिष्य नै शास्त्री वासतै एक अभंग देयर उण नै आळंदी भेज्यो । बो अभंग रामेश्वर शास्त्री बांच्यो अर-का उणां री दाह शांत हुयगी ।

चित्त शुध्द तरी शत्रु मित्र होती । व्याघ्र हे न खाती सर्प तया ॥
दुःख तें देईल सर्व सुखफळ । होतील शितळ अग्निज्वाळा ॥

रामेश्वर शास्त्री इण बिसै में आपरो अनुभव बतायो -

काही द्वेष त्याचा करिता अंतरी । व्यथा हे शरीरी बहू झाली ॥
म्हणे रामेश्वर त्याच्या समागमें । झाले हे आराम देह माझे ॥

रामेश्वर शास्त्री तुकाराम महाराज रा दरसण करण सारू देहू आया और कथा-कीरतण सुणण वासतै देहू में ई रैयग्या । रामेश्वर शास्त्री नै सराप सूं छुडावण रा समाचार अनगडशाह नै मिल्या । उणनै निराशा हुयी । बो तुकाराम महाराज नै संतावण वासतै देहू आयो । महाराज रै घरै गयो । कटोरो-भर भीख मांगी । महाराज री कन्या चिमठी-भर ( जरा-सोक ) आटो कटोरै में घाल्यो अर-का बो पूरो भरीजग्यो नै आटो नीचै ई खिंडग्यो । सिध्द री सिध्दाई महाराज रै दवारै खतम हुयगी । अनगडशाह भक्‍ति-भाव सूं तुकाराम महाराज सूं मिल्या और महाराज रै कनै ई भजन-कीरतण सुणण सारू रैयग्या । दार्शनिक ज्ञान, पंडिताई, ऋध्दि-सिध्दि - सगळा हरि-भक्‍ति रै शरण में आयग्या । अस्तु । बहियां तिरणै रा शुभ समाचार ठौड़-ठौड़ फैलग्या । बहियां तिरणै री अफवावां मिटगी । अभंगवाणी अविनाश ( जिण रो कदैई नहीं हुवै ) हुयगी; परमात्मा रा सगुण दरसण हुया, महाराज रै कथा-कीरतण रो मारग खुलो हुयग्यो ।

अवघा झाला रामराम । कोणी कर्म आचरेना ॥१॥

महाराज रा कीरतण नूंवै जोश अर उछाव सूं सरू हुया । महाराज रै लोक-उध्दार रो अर जन-जागरण रो साधन भजन-कीरतण ।

तुका म्हणे केली साधना गाळणी । सुलभ कीर्तनी होऊनी ठेला ॥४॥

भगवान श्रीकृष्ण रो जलम मथुरा रो, पण प्रेम रो सुख लूंट्यो गोकुळ रा लोगां; महाराज रो जलम देहू रो पण भक्ति-प्रेम रो सुख लूंट्यो लोहगांव रा लोगां । लोहगांव महाराज रो नानाणो । महाराज रा कीरतण हमेसा लोहगांव में हुया करता । एक दिन दो संन्यासी महाराज रै कीरतण में आयर बैठग्या । उणां नै कांई दीस्यो - स्त्री-पुरुष कथा-कीरतण बहोत मगन हुयर सुण रैया है । छोटा-बडा, ब्राह्मण, शूद्र एक-दूजै रै पगां लाग रैया है । भेदभाव खतम हुयोड़ो है । ओ निजारो देखर उणां तुकारामजी री निंदा करनै ब्राह्मणां नै भिसट्यो । थे कर्म सूं भ्रस्ट हुयग्या । कर्म रो मारग छोडर राम-राम करण नै बैठग्या । बै बठै सूं निकळग्या । खाख (बगल) मांयली मृगछाळा संभाळता-संभाळता न्याव मांगण सारू दादोजी कोंडदेव कनै गया ।

काखे कडासन आड पडे । खडबड खडबड हुसकले ॥१॥
दाद करा दाद करा । फजीत खोरा लाज नाही ॥धृ॥

अवघा झाला रामराम । कोणी कर्म आचरेन ॥३॥
दाद करा दाद करा । फजीत खोरा लाज नाही ॥धृ॥

उणां फरियाद करी - “लोहगांव रा ब्राह्मणां ब्रह्मकर्म छोड दिया है । बै शूद्रां रै पगै लागै है और राम-राम करै है । अधर्म बध रैयो है । इण वासतै आपनै उणां नै दंड देवणो चाहीजै ।” दादोजी आप रा सैनिक भेजनै ब्राह्मणां नै १०० रुपियां रो दंड दियो । तुकारामजी नै अर लोहगांव रा लोगां नै आवण सारू कैवायो । महाराज लोहगांव रा लोगां रै साथै पूना रै संगम माथै आया और कीरतण सरू कर दियो । तुकारामजी आवण रो पतो लागतां ई आखी पूना नगरी महाराज रा दरसण सारू अर कीरतण सारू भेळी हुयगी । दादोजी ई टुर्‍या । दादोजी, तुकारामजी रो कीरतण सुणण नै बैठग्या । संन्यासी ई बैठ्या हा । उणां नै तुकारामजी परमात्मा रै रूप में दीसण लागग्या । उणां माथै इसो प्रभाव पड़्यो कै बै तुकारामजी रै चरण में लिटग्या ।

दादाजी उणा नै उणां री प्रतिक्रिया रो जबाब पूछ्यो कै,“ ब्राह्मण शूद्र रै पगां पड़ै है, अधर्म हुय रैयो है, आ सिकायत आप ई करी ही और आप ई पगां पड़ो हो, आ कांई बात ?”

बै बोल्या “ म्हांनै कीरतण में तुकारामजी में नारायण दीसे है ।” खुद दादोजी तुकारामजी रो सत्कार कर्‍यो और संन्यासियां री थूका-फजीती करनै उणां नै शहर सूं बारै काढ दिया ।

बीड परगणै रो देशपांडे । ढळती ऊमर में उणनै लागण लाग्यो कै हूँ पंडित होऊँ । उण ऊमर में पाठ-पाठांतर रो अभ्यास करनै पंडित हुवणो असंभव इण वासतै बो आळंदी में ज्ञानदेव महाराज रै कनै धरणो देय नै बैठग्यो । ज्ञानदेव महाराज उणनै कैयो, “बाबा, तूं देहू में श्री तुकोबा कनै जा । कोर्ट अबार बैठे है ।” उण मुजब बो देहू पूग्यो । उण बेळा तुकाराम महाराज इकतीस अभंग रच्या हा । भगवान री प्रार्थना रा अभंग सात और उपदेश-अभंग इग्यारै । तुकाराम महाराज रो बोध, बिचारधारा, उपदेश रो पद्धति अर तत्त्वज्ञान इण अभंगां रै विभागां में पूरी तरै सूं देखण में मिलै है । तुकोबा पैलां भगवान रो सायरो लियो - हे भगवान, थे बिना कैयां ई हिरदै री गुपत बात समझ सको हो । इण वासतै अभयदान देयर इण पाड़ासी ( अथवा आळ करणआळै ) रो शंका-समाधान करो और थांरी लाज थे ई राखो ।

न सांगता कळे अंतरीचे गुज । आता तुझी लाज तुज देवा ॥१॥
आळीकर त्यांचे करी समाधान । अभयाचे दान देऊनी ॥२॥

काम जारी है ।

जे का रंजले गांजले । त्यासि म्हणे जो आपुले ॥१॥
तो चि साधु ओळखावा । देव तेथे चि जाणावा ॥धॄ॥
मॄदु सबाह्य नवनीत । तैसे सज्जनाचे चित्त ॥२॥
ज्यासि अपंगिता नाही । त्यासि धरी जो हॄदयी ॥३॥
दया करणे जे पुत्रासी । ते चि दासा आणि दासी ॥४॥
तुका म्हणे सांगू किती । तो चि भगवंताची मूर्ती ॥५॥

जिका लोग दुख सूं घिस्योड़ा है उणां नै जिको आप रो कैवै बो ई साधु है इयां जाणणो, और भगवान बठै ई है इयां समझणो । जियां माखण मांय-बारै सूं कंवळो हुवै उणी तरै रो सज्जनां रो चित्त हुवै है । जिणरै किणी रो ई सायरो कोनी उणनै जिको गळै लगावै है ; जिको बेटै माथै जिसी दया करै, बिसी ई दया दास-दासियां ऊपर करै है, तुकाराम महाराज कैवे है कै घणो कांई कैवूं ? इसा पुरुष भगवान री मूरती ई हुवै है ।

२. पापाची वासना नको दावू डोळा । त्याहुनि अंधळा बराच मी ॥१॥
निंदेचे श्रवण नको माझे कानी । बधिर करोनी ठेवी देवा ॥२॥
अपवित्र वाणी नको माझ्या मुखा । त्याजहुनि मुका बराच मी ॥३॥
नको मज कधी परस्त्रीसंगति । जनातुन माती उठता भली ॥४॥
तुका म्हणे मज अवघ्याचा कंटाळा । तू एक गोपाळा आवडसी ॥५॥

हे भगवान, मनै आंख्यां रै इंछा नहीं हुवै, भलांई मनै आंधो बणा दै ; मनै किणी री निंदा नहीं सुणणी पड़ै भलांई मनै बोळो बणा दै ; म्हारे मूंढै सूं अपवित्र बचन नहीं निकळै, उण नांय सूं हूं गूंगो ई भलो ; मनै परायी स्त्री री लालसा नहीं हुवै, इण नांय सूं हूं धरती सूं उठ जाऊं तो ई चोखो । तुकाराम महाराज कैवे है, अबै हूं दुनिया री सगळी चीजां ( बातां ) सूं उथपग्यो हूं । हे गोपाळ, अबै एक तूं ई आछो लागै है ।

१६-१०-१९३० ई.स.

३. पवित्र ते कुळ पावन तो देश । जेथे हरिचे दास घेती जन्म ॥१॥
कर्मधर्म त्याचे जाला नारायण । त्याचेनी पावन तिन्ही लोक ॥धॄ॥
वर्ण़अभिमाने कोण जाले पावन । ऐसे द्या सांगुन मजपाशी ॥२॥
अंत्यजादि योनि तरल्या हरिभजने । तयाची पुराणे भाट जाली ॥३॥
वैश्य तुळाधार गोरा तो कुंभार । धागा हा चांभार रोहिदास ॥४॥
कबीर मोमीन लतिब मुसलमान । सेना न्हावी जाण विष्णुदास ॥५॥
काणोपात्र खोदु पिंजारी तो दादु । भजनी अभेदू हरिचे पायी ॥६॥
चोखामेळा बंका जातीचा माहार । त्यासी सर्वेश्वर ऐक्य करी ॥७॥
नामयाची जनी कोण तिचा भाव । जेवी पंढरीराव तियेसवे ॥८॥
मैराळा जनक कोण कुळ त्याचे । महिमान तयाचे काय सांगो ॥९॥
यातायातीधर्म नाही विष्णुदासा । निर्णय हा ऐसा वेदशास्त्री ॥१०॥
तुका म्हणे तुम्ही विचारावे ग्रंथ । तारिले पतित नेणो किती ॥११॥

जठै भगवान रा दास जलम लेवै है बो कुळ पवित्र है, बो देश पावन है । भगवान ई उणां रो धर्म अर कर्म बण जावै है । उणां रै कारण तीनूं लोक पावन हुयग्या । जलम रै अभिमान सूं कोई पवित्र हुयो है कांई ? मनै बतावो तो सरी । उल्टा अंत्यजादि ( अछूत बगै रै ) वर्णां रा लोग हरि-भजन सूं तिरग्या । उणां रो बखाण तो पुराणा तकात भाट बणनै कर्‍यो है । तुलाधार वैश्य, गोरा कुंभार, रोहिदास चमार, कबीर मोमीन, लतीफ मुसळमान, सेन नाई अर विष्णुदास, कान्होपात्रा ( वेश्या पुत्री ) , खोदू ( हींजड़ो ), दादू पींजरो, आं सगळां भगवान रै चरणां में कोई भांत रो भेद-भाव नहीं राखनै भजन कर्‍यो । चोखामेळा अर बंका ऐ जात रा महार हा, पण सर्वेश्वर उणां नै गळै लगायनै उणां रै साथै एकता बरती । नामदे री दासी जनी रा किता ऊंचा भाव हा ? भगवान पंढरीनाथ उणरै साथै भोजन कर्‍यो । मैराळ जनक रै कुळ नै कुण जाणै है ? पण उण री महानता नै कुण बखाण सकै है ? भगवान रै दास वासतै जात अर वर्ण निर्धारित कोनी, ओ वेद-शास्त्रां रो निरणै है । तुकाराम महाराज कैवै है कै थे ग्रंथां में है जिकी बात देखो । किता पतितां रो उद्धार हुयो है ?

२२-१०-१९३० ई.स.

४. जेथे जातो तेथे तू माझा सांगाती । चालविसी हाती धरूनिया ॥१॥
चालो वाटे आम्ही तुझा चि आधार । चालविसी भार सवे माझा ॥धॄ॥
बोलो जाता बरळ करिसी ते नीट । नेली लाज धीट केलो देवा ॥२॥
अवघे जन मज जाले लोकपाळ । सोइरे सकळ प्राणसखे ॥३॥
तुका म्हणे आता खेळतो कौतुके । जाले तुझे सुख अंतर्बाही ॥४॥

हूं जठै-जठै जाऊं हूं बैठे-बैठे तूं म्हारे सागै चाले है और म्हारो हात झालनै मनै चलावै है । मारग में चालूं जणै मनै थोरा ई सायरो रैवै है, म्हारो सगळो भार तूं ई संभाळो है । हे भगवान, म्हारै मूंढै सूं कीं चूक रा बोल निसर जावै तो उणां नै तूं ई सावळ करै है । म्हारी लाज रो निराकरण करनै मनै निरभै बणा दियो है । सगळा लोग म्हारा रखवाळा, रिस्तैदार अर अंतरंग मित्र बणग्या है । तुकाराम महाराज कैवै है - अबै हूं बिना कोई परवा कर्‍यां गुजारो चलावूं हूं । थांरो सुख मनै मांय-बारै सगळै मिलै है ।

२२-१०-१९३० ई.स.

५. न कळता काय करावा उपाय । जेणे राहे भाव तुझ्या पायी ॥१॥
येऊनिया वास करिसी हॄदयी । ऐसे घडे कई कासयाने ॥धॄ॥
साच भावे तुझे चिंतन मानसी । राहे हे करिसी कै गा देवा ॥२॥
लटिके हे माझे करूनिया दुरी । साच तू अंतरी येउनि राहे ॥३॥
तुका म्हणे मज राखावे पतिता । आपुलिया सत्ता पांडुरंगा ॥४॥

जिण रै कारण थारा चरणकमलां में मन बरोबर लाग्यो रैवै, इसो कुण-सो उपाव कर्‍यो जावै, ओ समझ में को आवै नी । तूं आयनै म्हारै हिरदै में बास करै, इसो कद अर कियां बणै ? हे भगवान ! खरो भाव उपजनै थारो चिंतन मन में सदा-सदा बण्यो रैवै, ओ कद करैला ? तूं म्हारे मांयले असत्य नै मिटा दै और हे सत्य, तूं म्हारै अंत:करण में आयनै निवास कर । तुकाराम महाराज कैवै है, हे पांडुरंग, थारी सत्ता ( शक्‍ती ) रो उपयोग करनै तूं म्हारै जिसा पापियां री रक्षा कर ।

६. मुक्तिपांग नाही विष्णुचिया दासा । संसार तो कैसा न देखती ॥१॥
बैसला गोविंद जडोनिया चित्ती । आदि ते चि अंती अवसान ॥धॄ॥
भोग नारायणा देऊनि निराळी । ओविया मंगळी तो चि गाती ॥२॥
बळ बुद्धि त्यांची उपकारासाटी । अमॄत ते पोटी सांटवले ॥३॥
दयावेत तरी देवा च सारिखी । आपुली पारखी नोळखती ॥४॥
तुका म्हणे त्यांचा जीव तो चि देव । वैकुंठ तो ठाव वसती तो ॥५॥

विष्णु रै दासां नै मुगती रीई लालसा को रै वै नी । बै ओ जाणणो ई को चावै नी कै जलम अर मरण रो चक्कर किसोक है । गोविंद चित्त में ठसने बैठ्योड़ो है । जिको गोविंद सरू में है बो ई बीच में अर आखर में है । सुख अर दुख रा भोग नारायण ( भगवान ) नै सूंपनै बै उणां सूं अछूता हुयग्या और उणीज गोविंद री मंगळ ओव्यां ( गीत ) गावता रैवे है । उणां रै उदर में इमरत भर्‌योड़ो है ( उणां रा हिरदै निरमळ है ) । उणां रा बळ अर बुध्दि लोकां रो उपकार करण सारू है । बै भगवान री तरै ई दया सूं भर्‌योड़ा है । आपरै रै अर परायै रै बिचै बै कोई भेद ई को समझै नी । तुकाराम महाराज कैवे है उणां रो जीव ई भगवान है और बै रैवे जिकी ठौड़ ई बैकुंठ है ।

२३-१०-१९३० ई.स.

७. काय वाणू आता न पुरे हे वाणी । मस्तक चरणी ठेवीतसे ॥१॥
थोरीव सांडिली आपुली परिसे । नेणे सिवो कैसे लोखंडासी ॥धॄ॥
जगाच्या कल्याणा संतांच्या विभूति । देह कष्टविती उपकारे ॥२॥
भूतांची दया हे भांडवल संता । आपुली ममता नाही देही ॥३॥
तुका म्हणे सुख पराविया सुखे । अमॄत हे मुखे स्रवतसे ॥४॥

अबै हूं संतां री महिमा रो कियां बखाण करूं ? उण सारू म्हारी बाणी ओछी पड़ै है । इण कारण उणां रै चरणां में सिर राखूं हूं । पारस ओ कदैई को कैयो नी कै हूं लोहे नै छूवूं कोनी । उण आप री बडाई ( महानता ) कड़खै करनै लोह नै छूयो । इणी तरै संत लोगां री शक्‍ति जगत री भलाई वासतै हुवै है । और दूसरां माथै उपकार करण सारू ई आपरै शरीर नै संतावै है । प्राणी-मात्र सारू मन में दया राखणी - ओ ई संता रो मूळधन ( पूंजी ) है । उणां में खुद री देह सारू ममता को हुवै नी । तुकाराम महाराज कैवे है कै दूजां री खुसी ई संतां री खुसी हुवै है । उणां रै मूंढै सूं ( होठों सूं ) इमरत झर्‍या करै है