अर्थ :

हे शरीर कुणाच्या सत्तेवर चालत आहे ? श्रीहरीशिवाय त्याला कोण बोलवीत आहे ? ॥१॥

सर्वांना डोळ्यांनी पाहविणारा व कानांनी ऐकविणारा हा एक नारायणच आहे. त्याचे भजन करण्यास तुम्ही कधी चुकू नका.॥ध्रु॥

माणसाचा अहंकारही चालविणारा हाच देव आहे. म्हणून मीच एक कर्ता आहे असे अभिमानाने म्हणू नये.॥२॥

वृक्षाचे साधे पानही त्याच्याच सत्तेने हालत असते. असे असल्याने मग आपला अहंकार तरी कुठे राहिला ? ॥३॥

तुकोबा म्हणतात, हा विठोबा सर्व चराचर जगतात अंतर्बाह्य भरून राहिलेला आहे. त्याच्यावाचून कोणता पदार्थ राहिलेला दिसतो.॥४॥

अर्थ :

हा देव आहे अशा विश्वासानेच मी मनात भाव धारण केला आहे.॥१॥

ज्याने ही पृथ्वी धारण केली आहे तोच माझ्याकडून हे शब्द बोलवीत आहे.॥ध्रु.॥

मी माझ्या बुद्धीच्या सामर्थ्याने काही ही अक्षरांची जोडाजोड केलेली नाही.॥२॥

लोकात मानसन्मान मिळावा म्हणून काही मी ही खटपट केलेली नाही.॥३॥

मी हे केले आहे, ते उचित की अनुचित, ते जे कुणी भाग्यवंत आहेत त्यांनाच समजेल.॥४॥

तुकोबा म्हणतात, माझ्या ठिकाणी हा कृपेचा झरा मूळचाच खऱ्या स्वरूपाचा आहे.॥५॥

अर्थ :

काही एक मोठेपणा अंगी घेऊन आम्ही हा उपदेश करीत आहोत असे नव्हे. आमचा हा उपदेश मेघवृष्टीप्रमाणे सहजच असा आहे. तो तुम्ही संतसज्जनांनी ऐकावा.॥१॥

माझा हा शब्द बोबडा असला तरी तो देवाचा प्रसाद आहे. त्याने जसे बोलते केले तसे मी बोलतो.॥ध्रु.॥

मी आपल्या देहाचे दान एकदाच त्या श्रीहरीस केले. या मूळ श्रीहरीच्या टांकसाळी मधून माझ्या शब्दाचे खरे नाणे आता बाहेर पडत आहे.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, श्रीहरिकृपेणे लाभलेला हा नवनीताचा झरा सेवन केल्याने तुम्ही तृप्त व्हाल.॥३॥

अर्थ :

हे माझे कवित्व काही टांकसाळीतील नाण्याप्रमाणे कृत्रिम नाही याचा आदर चांगले चांगले लोक करीत आहेत.॥१॥

जणू नवनीताला पूर्ण झराच लागलेला आहे याचे सेवन केल्याने तुमचे फार हित होईल.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, या देवाने बलात्कार केल्यामुळे माझ्या अंगी महंतपण मोठेच आले आहे.॥३॥

अर्थ :

माझ्या ठिकाणी आनंदाचा आश्रय झालेला असल्याने सुखाचा झराच जणू प्रकटलेला आहे.॥१॥

ज्या प्रभूचे असे ऐश्वर्य आहे त्याच्या बळाचे मोजमाप कोण करणार आहे ? ॥ध्रु.॥

आमच्या सारख्या सेवकांना तो पाहिजे त्या ठिकाणी पोचवून देईल.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, अशा प्रकारची देणगी आम्हास या देवाने पुष्कळच दिलेली आहे.॥३॥

अर्थ :

ही माझी भूषणे(अभंग) जावयाची नव्हती - फुकट जाऊ नये असे नारायणाने, उचित योग्य ते केले.॥१॥

हे अभंग म्हणजे शब्द (रत्नें) ओवणीत ओवलेल्या रत्नमाला आहेत. यात मुळीचा जिव्हाळा झरवणी सारखा वाहत आहे.॥ध्रु॥

यांच्या अर्थांतराचे सेवन अनुभवाने करावयाचे असते व त्या अनुभवाचा मनात परिपाक होईल तेव्हा या वचनांची साक्ष पटेल.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, अनंताने मला आता आरते-परते ऐलथडी-पैलथडी असे काही ठेवले नाही.॥३॥

अर्थ:-

तुम्हांस जे बोलावयाचे आहे ते आपल्या पुरतेच बोला. मला या अनंताने आपल्यांत गुरफटून घेतले आहे.॥१॥

माझा पदर जो त्याने धरला आहे तो त्यास झाडून टाकला तरी सोडीत नाही. त्याने आपल्या वेधाने माझा जीव वेधला आहे.॥ध्रु.॥

तुमचे शब्द हे कोरड्या गोष्टी आहेत. मजसवे मिठी अंगसंगे आहे.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, मी काय सांगत आहे, हे तुम्हास अशी स्थिती आल्यावर अनुभवाने कळेल, एरव्ही कळणार नाही.॥३॥

अर्थ :-

लोकहो, जी वचने माझ्या मुखातून निघतात त्यांचा अनुभव माझ्या हाती आलेला असतो. कारण प्रत्यक्ष देवच मला बोलते करीत असतो.॥१॥

पण जे जड व अभाविक, अश्रद्ध लोक त्यांना हे समजत नाही.॥ध्रु.॥

पूर्वी कधी कुणी ऐकलेली नाही अशा प्रकारची कृपेची भीक मला माझ्या स्वामींनी घातलेली आहे.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, तरी मी हे वरचेवर सांगतच असतो.॥३॥

अर्थ :

माझी वाणी ईश्वराच्या अनुभवाने व नारायणाच्या कृपेने मिश्रित अशी आहे.॥१॥

त्यामुळे चाचपत जाण्याचे अथवा भीती बाळगण्याचे कुणास कारण नाही. मी भक्तीचा भावार्थ पेरीत चाललो आहे.॥ध्रु.॥

हे सर्व वैभव त्या दात्या ईश्वराचे असून, मी या ठिकाणी निमित्त मात्र आहे.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, मी एकटा सर्व लोकांना सावध करीत चाललो आहे.॥३॥

विवरण :

तुकोबा आपल्या वाणीविषयी व कर्तुत्वाविषयी जी यथार्थ जाणीव होती; ती या अभंगात प्रकट झाली आहे. आपली वाणी व आपले कार्य हे ईश्वराच्या कृपेने मिश्रित आहे. आपण केवळ त्या परमेश्वराच्या कृपेने बलवान झालो आहोत असा भाव त्यांनी अनेक अभंगांतून व्यक्त केला आहे. आपण जे बोलतो ते आपले बोलणे नसून त्यापाठीमागे श्रीविठ्ठलाची प्रेरणा आहे. विठ्ठलच आपल्या मुखातून बोलत आहे, असे त्यांनी वारंवार सांगितले आहे. 'नव्हती माझे बोल बोले पांडुरंग', 'बोलवती देव मज', 'आपुलिया बळेनाहीं मीं बोलत' अशा वचनांतून तुकोबांनी आपली वाणी 'नारायणी मिश्रीत ' कशी आहे ते दर्शविले आहे. त्या दात्याचे भांडारच आपण लुटीत आहोत, हा भावही अनेक ठिकाणी त्यांनी प्रकट केला आहे. धन्याचे भांडार फोडून आपण फक्त हमालाचे काम करीत आहोत, असे एका अभंगात बुवा म्हणताना दिसतात.

अर्थ :

भक्तिमार्गाच्या वाटा स्वच्छ करण्यासाठी, त्यांच्यावर प्रकाश टाकण्यासाठीच मी येथे आलो आहे. मला खऱ्याखोट्याचा निवाडा करावयाचा आहे. ॥१॥

ईश्वर, विठ्ठल हा माझा धनी आहे. तो ज्याप्रमाणे बोलवील त्याप्रमाणे मी बोलतो.॥ध्रु.॥

त्या माझ्या स्वामीच्या पाठबळामुळे मी बोलत असल्याने मला कसलीच शंका नसते.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, आमच्यापुढे गबाळ्यासारखे काम कधीच चालणार नाही.॥३॥

विवरण:

या एका लहानशा अभंगात बुवा आपल्या आयुष्याचा हेतू स्पष्टपणे सांगत आहेत. आपण जे बोलत आहोत तो देवाचाच निरोप आहे अशी भावना त्यांची नेहमीच होती. भांडार फोडून तो धन्याचा माल । आपण भारवाहीप्रमाणे वाहतो अशी त्यांची श्रद्धा होती. जो कृपावंत सखा पांडुरंग तोच बोलविता असून आपली , वाणी त्याचीच आहे असे ते वारंवार सांगतात. 'नव्हती माझे बोल बोले पांडुरंग ।।' अशी त्यांची निष्ठा होती. आपण भक्तिमार्गाचा प्रसार करण्यास आलो आहोत, संतांचा मार्ग स्वच्छ करावयास आलो आहोत, जग सर्व आडरानात सापडले असून त्याच्या वाटा स्वच्छ करण्यासाठी आपण आहोत असेही ते अनेकदा बोलतात.

अर्थ :-

मी जे काही खेळ खेळत आहे ते श्रीहरीच्या पायांच्या प्रसादानेच खेळतो. हे माझे छंद काही नाहीसे होणारे नाहीत.॥१॥

माझा मायबाप विटेवर उभा असून मोठ्या कौतुकाने कृपेचे दान करीत आहे.॥ध्रु.॥

माझ्या मुखातून प्रकट होणारे सर्व शब्द प्रासादिक आहेत. त्यात मी माझ्या बुद्धीने काही मतमतांतरे जोडून दिलेली नाहीत.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, हा माझ्या शब्दांतील रस वाढत्या अंगाने असून माझ्यावर या पांडुरंगाची कृपा छाया आहे.

अर्थ :

मी आपल्या स्वतःच्या सामर्थ्याने बोलत आहे असे नाही. तो माझा सखा भगवंत आहे, त्याचीच ही वाणी आहे. त्याची ही कृपा आहे.॥१॥

साळुंकी अतिशय गोड गोड शब्द करीत असते; पण तिला असे कर्णमधुर स्वर काढायला लावणारा तिचा धनी वेगळाच असतो.॥२॥

एऱ्हवी मी पामराने कोणते शब्द उच्चारावेत? पण त्या विश्वंभर प्रभूने मला बोलते केले आहे.॥३॥

तुकोबा म्हणतात, त्या प्रभूचे कोडकौतुक कोण जाणणार? तो श्रीहरी पायांशिवाय जो पांगळा असतो त्यास ही चालता करतो.॥४॥

विवरण :-

वर सांगितल्या प्रमाणे देहभाव नष्ट झाल्यावर जे जे काही घडते त्याच्या मागची प्रेरणा प्रभूची ठरते. तुकोबांना आपल्या पांडुरंगमिश्रित वाणीची यथार्थ जाणीव होती. भावारूढ झालेल्या अवस्थेत तुकोबांच्या मुखातून जे स्रवले ते अभंगरूपाने कायम झाले, अमर झाले. कारण वरवर दिसणाऱ्या देहाची ती क्रिया नव्हती. साळुंकी मंजूळ स्वरांनी बोलत असली तरी तिला हे बोल शिकविणारा धनी कुणी वेगळाच असतो. त्याचप्रमाणे तुकोबांच्या मुखातून विश्वाला भरून राहाणारा श्रीहरी बोलत राहात असे. तुका म्हणे मज बोलवितो देव असे एका अभंगात त्यांनी स्पष्टपणे म्हटले आहे. कवित्व आपण स्वतःच्या बळावर करतो ही भावना बुवांची नव्हती. आपल्या युक्तीचा हा प्रकार नसून मज विश्वंभर बोलवितो अशीच त्यांची निष्ठा व्यक्त झालेली आहे. वदवी गोविंद तेची वदे असे त्यांनी आपल्या बोलण्यामागचे रहस्य स्पष्ट केले आहे.

अर्थ :-

माझा शब्द हा एखाद्या अर्थाला सुचविणारा अगर टाकणारा असा एकदेशी नाही.॥१॥

तर माझी वैखरी विश्वंभराचे ठाई व्यापलेली आहे म्हणजे ती विश्वंभराला सुचवित आहे.॥ध्रु.॥

ज्याने आपल्या भात्यामध्ये बाण ठेविले आहेत, तो ते बाण धनुष्यास लावून जिकडे सोडील तिकडे ते बाण जातात.॥२॥

तुकोबा म्हणतात आता ह्या न्यायाने मी बोलत नसून जी काही माझ्या मुखातून अक्षरें निघतात ती सर्व देवाचा शिक्का आहे.॥३॥

अर्थ :-

देशोदेशी सांगण्यासाठी कोण गेले होते?॥१॥

माझा मायबाप जो विठ्ठल, त्याच्याच कृपेने वाऱ्याबरोबरच कवित्व सर्व देशभर पसरले.॥ध्रु.॥

माझी वाणी कवित्व करीत आहे, ती तरी कुणाच्या सत्तेवर?॥२॥

तुकोबा म्हणतात, याच निश्चयामुळे माझे भय दूर झाले आहे.॥३॥

अर्थ :

देवाच्या कृपेने मी बोलतो आहे, हाच देवाचा प्रसाद समजा आणि याचा आनंद सर्वत्र वाढवावा.॥१॥

पुष्कळ लोकांच्या भाग्याने परमार्थाचे हे जहाज आपल्या जवळ आले आहे. आता आपले कार्य साधून घेण्याची तुम्ही त्वरा करावी.॥२॥

जे मिळण्यास कठीण आहे, ते फुकटाफुकटी दारावर आले आहे, आता त्याचे सेवन न करण्याची चूक तुम्ही करू नका.॥ध्रु॥

तुकोबा म्हणतात, आता वाणी व कान यांच्या साहाय्याने भक्तीचे माप शिगोशीग भरून घ्या.॥३॥

अर्थ :

सगळ्यांच्या पायांशी माझी ही एक विनंती मस्तक चरणांवर ठेवून करीत आहे.॥१॥

अहो श्रोतेहो, व वक्त्यांनो, सर्व लोकहो, कोणतीही गोष्ट नीट पारखून घ्या व आपल्या संग्रही ठेवा.॥२॥

मी परमार्थ विचारांचे हे भांडार खुले केले आहे; पण हा सर्व माल त्या परमेश्वराचा असून मी फक्त ओझे वाहणारा हमाल आहे.॥२॥

तुकोबा म्हणतात,या मालाची चांगली चलती झाल्यामुळे, याची प्रसिद्धी चारी देशांना होऊन हा ईश्वराच्या नामरूपाचा माल चांगला कसास उतरला आहे.॥३॥

विवरण :-

तुकोबांचा हा एक अतिशय प्रसिद्ध अभंग असून, त्यातील मी देवाचा केवळ भारवाही हमाल आहे, हे परमार्थ विचाराचे धन त्याचेच असून मी फक्त भांडार चालविणारा सेवक आहे, ही भावना त्यांच्या इतर अभंगांतूनही प्रकट झाली आहे. तुकोबा स्वतः वाण्याचा व्यवसाय करीत असल्यामुळे भांडार फोडणे, माल वाहून नेणे, तो कसास उतरणे, या शब्दप्रयोगांची त्यांना चागलीच अनुभूती आहे. ईश्वराच्या घरचे, श्रेष्ठ तत्त्वाचे भांडार आपल्या हाती आले, याचा सार्थ अभिमान कधी कधी त्यांनी प्रकट केला आहे.
भांडाराची किल्ली माझे हाती आहे ।
पाहिजे तो पाहे वाण तेथे ॥
असे बुवांनी आणखी एका ठिकाणी म्हटले आहे.

अर्थ :-

मी हे जे बोलत आहे, ते काही माझे नव्हेच, ते सर्व त्या विठ्ठलाकडूनच बोलले जात आहे.॥१॥

याविषयी तुम्ही कसलीही चिंता करू नये. यात तुमचे हितच होईल, हे चित्तात नीट धारण करावे.॥ध्रु.॥

कोणी सांगितलेली सरळ वाट टाकील तर तो अहंकार खोटा आहे.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, मजकडून बोलविणारा जो विठ्ठल तो खरे काय तो जाणतो, मी केवळ माप टाकणारा मापाडी आहे.॥३॥

अर्थ :-

देवा, तू माझ्या मुखाने उपदेशात्मक शब्द बोलवितोस; पण या लोकांना ते फार दुःखाचे वाटतात.॥१॥

ज्याला जे आवडते त्याच्यासाठी तो तडफडत असतो.॥ध्रु.॥

रोगी माणसास कडू काढा दिला तर तो त्याचा तिटकारा करून आपले तोंड मिटून घेतो.॥२॥

वैद्याने जे खाऊ नये असे त्याला सांगितले असते तेच तो खात असतो. मग ते निस्तरण्याची पाळी आली की रडायला लागतो.॥३॥

वैद्याला कसली आली आहे भीड? तो खरे तेच सांगणार; पण येथे आतताई मनुष्य जीव घालवूनच बसेल.॥४॥

रोगी माणसाच्या भिडेने त्यास कधी भलते सलते खायला सांगू नये औषध घेतल्याचे सार्थक पथ्यामुळेच होत असते.॥५॥

धनदौलत, मायाममता, पुत्र व पत्नी यांचे प्रेम यांच्या लोभाने नरकाची मात्र प्राप्ती होईल.॥६॥

तुकोबा म्हणतात, असे मी तुम्हाला अनेक उपाय सांगितले आहेत, त्यातील जे आवडतील त्याप्रमाणे तुमची वागणूक असू द्यावी.॥७॥

अर्थ :

ज्या विठ्ठलाने मला बोलाविले अथवा बोलते केले तोच त्यातील मर्म जाणतो.॥१॥

मी केवळ श्रमाचाच धनी असून रडून भाकून आईबापाजवळ जेवायला मागावे एवढेच मला समजते.॥ध्रु.॥

मजुराच्या हाताने धान्याचे माप घातले तरी शेवटी माप रिकामे झाल्यावर मजूर ही रिकामाच राहतो.॥२॥

माझा बाप पांडुरंग माझ्या सर्व इच्छा पूर्ण करतो.॥३॥

आईबापा बरोबर मूल कौतुकाने खेळत असते.॥४॥

ते जसा धंदा करतील तसाच छंद आम्हांत जडून आम्ही त्याचे अनुकरण करतो.॥५॥

आईबापाच्या गाई म्हशी खऱ्याखुऱ्या असतात, पण मुले मात्र मातीच्या गाई म्हशी करून त्यात रमतात.॥६॥

तुकोबा म्हणतात, माझे सर्व बोल तो विठ्ठलच बोलवितो.॥७॥

अर्थ :-

एकादशीसारख्या व्रताचा भंग नकळत झाला तर त्याला काही प्रायश्चित्त आहे.॥१॥

पण जाणून बुजून त्या व्रताचा भंग करणारे जर कुणी असतील तर ते त्यांचे पाप वज्रलेपासारखे होऊन शेवटी त्यांना कुंभपाकाचा नर्क भोगावा लागेल.॥२॥

अशा या वाटेने कुणी जात असताना त्यास सांगितले तरी तो कधी ऐकतच नाही. अशा माणसास काही शिकविले तरी शिकविणारासच पाप लागणार.॥३॥

हे सर्व सांगण्यासाठी देवानेच मला बोलते केले. नाही तर माझे काय खोळंबले होते?॥४॥

तुकोबा म्हणतात, म्हणून लोकहो, नीट विचार करून ज्या योगे तुमच्या मनास सुख वाटेल तेच करा.॥५॥

विवरण :

ज्या माणसास तपाचे, व्रताचे महत्त्व समजत नाही, त्याला शिकवून काय उपयोग ? उलट शिकविणारास पाप लागायचे. अशा माणसास कुणी काही न शिकवावे हेच बरे. 'इ दं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन । न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति।' हे गुह्य ज्ञान, ज्याला तप नाही, भक्ती नाही, व ऐकण्याची इच्छाही नाही, जो माझी नेहमी निंदा करतो त्याला कधीही सांगू नकोस अशी स्पष्ट सूचना भगवद्गीतेत शेवटी भगवंतांनी दिलेली आहे.

या अभंगात आपणास देवाने बोलते केले आहे. नाही तर आपले काय खोळंबले होते? अशा एक नेहमीचा विचार तुकारामबुवांनी व्यक्त केला आहेच.
नव्हती माझे बोल बोले पांडुरंग । असे अंगसंग व्यापुनिया॥
वचनाचा अनुभव हाती। बोलविती देव मज॥
आपुलिया बळे नाहीं मी बोलत...
परि त्या विश्वंभरे बोलविले।
तुका म्हणे मज बोलवितो देव।
मज विश्वंभर बोलवितो।
इत्यादी वचनांची आठवण या ठिकाणी होण्यासारखी आहे.

अर्थ :

गंगेचे पाणी जसे आपल्या ओघानेच जात असते, तसेच हे उपाय सहज बोलावे म्हणूनच बोलतो.॥१॥

जे कुणी भाग्यवान असतील त्यांनाच याचे सेवन घडेल. या ठिकाणी काय सर्व लोक अधिकारी आहेत?॥ध्रु.॥

जे कुणी मूळचेच भांडखोर आहेत, त्यांना याचा बळजबरीने जरी घास देऊ केला तरी ते कष्टाने, दुःखाने आपले तोंड लपवितात.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, मी आपल्या आवडी प्रमाणे माझ्या देवाची पूजा करीत असतो.

अर्थ :

मी जे बोलतो ते माझे बोल नाहीत असे तुम्ही निश्चयाने समजा. मी तर या विठोबाचा मजूर आहे.॥१॥

माझ्या निश्चयास या कृपाळू देवाने साथ देऊन माझी लाज राखली आहे.॥२॥

मी आनंदाने परिपूर्ण झालो आहे. कारण माझी वाणी हरिनामाच्या घोषामुळे गोडावून गेली आहे. ॥३॥

आता या संसारातील माझे भय नाहीसे झाले आहे. मी आता यापुढे गगनाकार परमेश्वराशी एकरूप झालो आहे. ॥४॥

तुकोबा म्हणतात, हा सर्व प्रसाद संतांचा असून त्यांच्या मुळेच मला प्रेमसुखाचा आनंद प्राप्त झालेला आहे.॥५॥

अर्थ :

देवा, तुझ्यात व माझ्यात तसा काही भेद नाही, पूर्वी कधी भेदभावाचे बोलणे केले असेल तर तो सहज घडलेला विनोद समजावा.॥ध्रु.॥

देवा, माझा सर्व आकार तूच असून मी जो आहे तो तूच आहेस असा माझा निर्धार आहे.॥१॥

देवा, मी सर्व दृष्टींनी तुझ्यामध्येच आहे. तू माझ्याकडून सेवा घेतोस.॥२॥

देवा, मी तुझ्या ठिकाणी स्थिर असून माझ्यामध्ये असलेले सर्व बळ तुझेच आहे.॥३॥

देवा, तूच माझ्या मुखातून बोलतोस आणि त्यामुळे मी तुझ्यामध्ये मोठ्या सुखाने वास्तव्य करून आहे.॥४॥

तुकोबा म्हणतात, देवा, तुमच्यामाझ्यातील नामरूपाचा हा विपरीत भेद वरवरचाच आहे.॥५॥

विवरण :-

या एका महत्त्वाच्या अभंगात तुकोबांनी देव-भक्ताच्या अभेदत्वाचे फार समर्पक रीतीने वर्णन केले आहे. देव व त्याचा भक्त ही नावे जरी वेगळीच असली तरी तत्त्वरूपाने दोघेही एकच आहेत. देव भक्ताच्या हृदयात आहे. आणि देवाच्या हृदयात भक्त आहे. सर्व भूतमात्रांत ईश्वर समत्वाने एकवटलेला आहे.

समोऽहं सर्वभूतेषु
सर्व भूतमात्रांत मी समत्वाने आहे अशी साक्ष भगवंतांनीही गीतेत दिलेली आहे.

ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम्
जे माझे भक्त भक्तीने भजन करतात ते माझ्या ठिकाणी आणि मीही त्यांच्या ठिकाणी असतो.
गीतेच्या या देव-भक्तीतील ऐक्याच्या कल्पनेवरील श्रीज्ञानेश्वरांचे भाष्य मोठे बहारदार व समर्पक आहे. देवभक्तांचे ऐक्य वर्णन करताना त्यांनी म्हटले आहे,

ते वर्तत दिसती देहीं ।
परि ते देहीं ना माझ्या ठायी ।
आणि मी तयांच्या हृदयीं ।
समग्र असें ॥

माझे भक्त देहाने निराळे दिसत असले तरी ते वस्तुतः तसे नसतात, तर ते माझ्याच ठिकाणी सर्वस्व समर्पण करून असतात व मीही त्यांच्या ठिकाणी निवास करतो. या एकत्वास सुरेख दृष्टान्त देताना श्रीज्ञानेश्वरांनी म्हटले आहे, सविस्तर वटत्व जैसें ।
बीजकणिकेमाजी असे ।
आणि बीजकणु वसे वटी जेवीं ॥
तेवीं आम्हां तयां परस्परें ।
बाहेर नामाचींचि अंतरें ।
वांचूनि आंतुवर वस्तुविचारे ।
मी तेचि ते ॥

वडाच्या झाडाचे बीज लहान असले तरी त्या कणातच वटवृक्षाचा सर्व विस्तार असतो आणि तो बीजकणच वृक्षाच्या विस्तारात असतो. त्याप्रमाणे देव व भक्त ही नावे जरी भिन्न असली तरी त्यांच्यांत तसा भेद नसतो.

अर्थ :

जेव्हा आम्ही आमचा देह या देवास समर्पण केला तेव्हाच आम्ही लौकिक दृष्टीने मरण पावलेली आहोत. आता आम्ही सेवा तरी कुणाची करावी?॥१॥

सर्व जगाचे व्यवहार करणारा हा सूत्रधारी देव ज्याप्रमाणे सूत्र हालवून क्रीडा करवून घेईल त्याप्रमाणे आमच्या या देहाचा पुतळा नाचत राहील.॥ध्रु.॥

ज्याप्रमाणे मला देव बोलवील त्याप्रमाणे मी बोलत असतो. मग मला संशय कशाचा ?॥२॥

पाप घडते, की पुण्य घडते, हे त्याच सूत्रचालकाने जाणावे. आमचा त्याच्याशी काही संबंध नाही.॥३॥

तुकोबा म्हणतात, आम्ही या शरीराहून वेगळे आहोत हे वृत्त तुम्ही ऐका.॥४॥

विवरणः

आत्मनिवेदनपर अशा या एका महत्त्वाच्या अभंगात तुकोबांनी दोन गोष्टी स्पष्ट केल्या आहेत. एक म्हणजे आपण या शरीराने वर्तत असलो तरी आपण आता त्याच्या व्यापाराहून वेगळे आहोत आणि दुसरी म्हणजे या शरीराकडून होणाऱ्या साऱ्या क्रिया सर्वसत्तात्मक प्रभूकडून होत असतात ही होय. या दोन्ही वृत्तींची छाप तुकोबांच्या अनेक अभंगांवरून दिसून येते. आपला देह आपण प्रभूस समर्पण केला, तो आता त्याचा झाला आहे, त्यामुळे त्याच्याकडून होणाऱ्या पापपुण्यात्मक क्रियांचा संबंध आता आपणाकडे नाही, हा विचार तुकोबांनी अनेकदां व्यक्त केलेला आहे.

देह तुझ्या पायी ।
ठेवुनी जालो उतराई ॥

देह नव्हे मी हे सरे ।
उरला उरे विठ्ठल ॥

देहभाव आम्ही राहिलो ठेवुनी ।
निवांत चरणी विठोबाच्या ॥

इत्यादी वचनांतून देह व देहभावसमर्पणाचे उल्लेख स्पष्ट आहेत. देहबुद्धीचे हे समर्पण म्हणजे एक प्रकारचा मृत्यूच होय. हा एक पुनर्जन्मच मानतात:
मीच मज व्यालो ।
पोटी आपुलिया आलो ॥
असे एके ठिकाणी तुकोबांनी म्हटले आहे. या पुनर्जन्मानंतर आपलेच मरण अापल्या डोळ्यांनी अनुभविल्यानंतर सर्व संशय दूर होतात. कुणाची सेवा करण्याचा प्रसंग उरत नाही. पापपुण्याचे बंधन उरत नाही. कारण सर्व काही देवच बोलवितो, करवितो हा अनुभव आलेला असतो.
पापपुण्या ठायी नाही सुख दुःखा । हानी लाभ शंका नासलिया ॥
असा एकदा अनुभव आल्यावर मग जे काही सर्व घडत राहील ते त्याच्याच सत्तेतून, इच्छेतून. आपले या ठिकाणी सर्वस्व संपून जाते.
जिता मरण आले आपपर गेले ।
मूळ हे छेदिले संसाराचे ॥
अशा मनस्थितीचे मोठे मूलगामी व अनुभवसंपन्न वर्णन करताना तुकोबांनी म्हटले आहे:
तुका म्हणे देह वाहिला विठ्ठली । तेव्हाच घडली सर्वपूजा ॥

अर्थ :

मी हा आनंदाचा ठेवा माझ्या गीतांनी गाइला आहे या देवरावास मी माझ्या चित्तात पाहिला आहे.॥१॥

हा देवराव निर्धार करून अखंडपणे माझ्याकडून नाम वदवून घेतो.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, तो माझ्यावर कृपा करून मला बोलते करतो, त्याच्या विषयी मनात तुम्ही शुद्ध भाव धरा.॥३॥

दाम यमक:

दाम म्हणजे दावे, कासरा, माळ. त्यांच्यात ज्याप्रमाणे एक पदर संपला की दुसरा सुरू होतो त्याप्रमाणे, म्हणजे एका कडव्याचा अंत्य व दुसर्‍या कडव्याचा आरंभ यांतील यमक.

आनंदाचा कंद गाइयेला गीती।
पाहियेला चित्ती देवराव ॥१॥

देवराव तो ही आहे निश्चयेसी ।
अखंड नामासी बोलवितो ॥२॥

बोलवितो मज कृपा तो करुनी ।
तुका म्हणे मनी धरा भाव ॥३॥

अर्थ :

ज्याला सर्व बाजूंनी साह्य करणारा श्रीहरी आहे त्याच्या अंगणातील ओलसर मातीत उगवणाऱ्या वेलीही त्याला कल्पलतेप्रमाणे फळ देतात.॥१॥

असा हा मनुष्य सहज वाटेने चालू लागला तरी त्याच्या वाटेतील दगडगोट्यांना त्याच्या पायांच्या स्पर्शाने चिंतामणीरत्नासारखे वैभव प्राप्त होते.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, याच प्रमाणे याच्या कृपेने मी जे शब्द सहज रीतीने बोलतो, त्यांतून वेदान्ताचा अर्थ प्रकटपणे बाहेर येतो.॥३॥

अर्थ :

जे कुणी दुष्ट मतांचा पुरस्कार करणारे आहेत, ते आपल्या मताच्या सिध्दीसाठीच खटाटोप करतात, पण मी मात्र तसा नाही. माझा उपदेश खरेपणाच्या सत्तेवरचा असतो.॥१॥

खळवादी लोकांचा उपदेश व माझा उपदेश या दोहींची मनाची साक्ष ठेवून परीक्षा करावी, म्हणजे शेवटी खरे कोणते; खोटे कोणते; याचा निवाडा सहज होईल.॥ध्रु.॥

माझा हा शब्द काही एकमार्गी नाही, किंवा संकुचित म्हणजे मोजकाही नाही; जो त्याचा अर्थ मनापासून पाहील त्याला तो सारे ब्रह्मांड व्यापून राहिला आहे असे समजेल.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, म्हणून माझी जाणत्यांना विनंती आहे की, अनेक खलमतवाद्यांच्या नादी लागून लोकांनी विनाकारण श्रम करू नयेत.॥३॥

अर्थ :

सर्व भूतमात्रांमध्ये भगवंताचाच अंश भरून राहिला आहे, हे तर मी जाणतो.॥१॥

म्हणूनच मी शब्दरूपांचे तीक्ष्ण बाण सोडीत असतो. या बाणांचा गुण ज्याचा त्यास बरोबर समजतो.॥ध्रु.॥

दोष वगळून योग्य तो उपदेश करावा, हेच मी जाणतो.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, नीट सरळ मार्ग सोडून जर आडवाटेने गेलात तर पायांना काटे टोचतील मात्र.॥३॥

अर्थ :-

वाट चुकलेल्या जगास काही नीतिविचार सांगावा, हेच आम्हांस कौतुकाचे आहे. जे कुणी वागायला चुकतील, त्यांची फजिती करावी हेच आम्ही पाहतो.॥१॥

त्या एका देवाचा निरोप नीटपणे लोकांना सांगितला तर त्यात कसली बाधा आहे? यासाठी लोक कितीही रागावले तरी काय होणार आहे?॥ध्रु.॥

या आमच्या भक्तिमार्गात रामनामाचे बाण सुटत असल्यामुळे येथे अविद्येस प्रवेशच मिळत नाही.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, येथे खराखुरा उपदेश असेल त्याचीच विक्री होत असून, खोटे प्रकार येथे खपले जाणार नाहीत.॥३॥

अर्थ :-

लोकांचे मनरंजन करणारे हे काही उगाच उसणे बोल नाहीत.॥१॥

सर्वांपेक्षा वेगळा असणारा हा अनुभव काही वरवरचा नाही.॥ध्रु.॥

जे पाहिजे ते जर रुचीस आले असेल तर मग उगाच संकोच कशासाठी?॥२॥

तुकोबा म्हणतात, येथे लाज आड येत नाही कारण तिची आम्ही चाड करत नाही.॥३॥

अर्थ :-

जे कुणी गरजू लोक आहेत त्यांना आम्ही अनुभवाचे सार देऊ. आत्मज्ञानाविषयी जे कुणी शोध घेणारे आहेत त्यांच्यापुढे आम्ही अध्यात्मज्ञानाचे पोते मोकळे करू.॥१॥

देवाचा प्रसाद ही एक रत्नांची ओवलेली माळ आहे. ती आपल्या गुणांनी शोभून दिसते.॥ध्रु.॥

आत्मसुखाच्या मार्गात शुद्ध भूमिका असणे हेच एक सार आहे. मग आत्मविचारांच्या बीजाची पेरणी केल्यावर भरघोस पिकाला काही चिंता नाही.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, ज्याचे नावच गुणवंत आहे तो तसाच असतो. त्याचे नाव मुद्दाम घेऊन काही प्रसृत करावे लागत नाही.॥३॥

अर्थ:-

ताक घुसळल्याने लोण्याचा उपभोग स्वतःसाठी घेता येतो आणि ताक दुसऱ्यास दिल्यान उपकारही घडतो.॥१॥

अशा प्रकारे श्रम करून लाभ घेणे हे बरे. हा अनुभव घेणारासच खरी रुची समजते.॥ध्रु.॥

पाकसिद्धी केल्याशिवाय त्या ठिकाणची रुची कशी प्राप्त होईल?॥२॥

तुकोबा म्हणतात, पंगतीस बसलेल्यांची जशी आवड असेल त्याप्रमाणे मी त्यांना वाढत असतो.॥३॥

अर्थ:-

सत्यस्वरूपाचा परमेश्वरच आमच्या मनात आहे. आम्ही वरवरच्या केरकचऱ्याचे धनी कधीच होणार नाही.॥१॥

सर्व लोकहो, तुम्ही हे सर्व जाणून असा. शुद्ध स्वरूपाचा माल भरा व मनातील कुविचारांचा मळ काढून टाका.॥ध्रु.॥

पुढे तुमचे नीट बरे व्हावे म्हणून मी कठीण शब्दांनी आज तुम्हांस बोलत आहे.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, चांगले घडल्यानंतर देशामध्ये सर्वत्र तुमचेच कोडकौतुक होईल.॥३॥

अर्थ:-

आम्ही या विठ्ठलाचे लडिवाळ भक्त असल्यामुळे काळाचेही काळ झालो आहोत.॥१॥

आम्ही सर्व ठिकाणी सत्ता दाखवू. त्याच्या पायांशी निकटत्वाने निवास करू.॥ध्रु.॥

आता आमच्या विरुद्ध कुणाची वाणी बोलणार आहे? आमच्या समोर आता कोण बोलणार?॥२॥

तुकोबा म्हणतात, हरिनाम हेच तीक्ष्ण असे बाण हातात धरून मी उभा आहे.॥३॥

अर्थ:-

सद्धर्माचे पालन करावे, नास्तिक मताचे खंडण करावे.॥१॥

हेच काम आम्हाला करायचे आहे. सर्व धर्माचे बीजभूत असलेले प्रभुनाम वाढविण्याचे काम आमचे आहे.॥ध्रु.॥

यासाठी तीक्ष्ण शब्दांची उत्तरे हेच बाण हाती घेऊन आम्ही नेहमी फिरत असतो.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, या कामात आम्ही कुणाही, लहान थोराची कधीच भीडभाड ठेवीत नाही.॥३॥

विवरण-:

आपल्या सामर्थ्यायाविषयीची यथार्थ जाणीव तुकोबांनी या अभंगात प्रकट केली आहे. ढोंग, दंभ, दुराचार यांचा नायनाट करून नामसंकीर्तनाचा व प्रभुप्रेमाचा मार्ग स्थापित व्हावा म्हणून तुकोबांचा अवतार होता. नाना धर्ममते, नाना पाखंड विचार, नाना भेद, यांच्यावर तुकोबांना कठोरपणे प्रहार करावे लागले. मेणाहून मऊ असणारा हा विष्णूदास प्रसंग पडताच वज्रापेक्षाही कठीण होत राही. आपले सर्व जीवनच ईश्वरकृपेने भरलेले असल्याने त्याच बळावर आता आपणास लोकधर्माची मांडामांड करायची आहे अशी यथार्थ जाणीव बुवांना होती.

नाम विठोबाचे घेईन मी वाचे ।
बीज कल्पांतीचे तुका म्हणे ॥

याप्रमाणे तुकोबांना हरिनामाचे बीज हस्तगत झाले असल्याने याच बीजाचा प्रसार करण्याचे कार्य त्यांना करायचे होते. नारायणाच्या कृपेने आपली वाणी मिश्रित झाली आहे, आपण आता केवळ उपकारापुरते उरलो आहोत, अशी भूमिका तुकोबांची बनली होती. फार पूर्वीपासूनही आपण असेच धर्मप्रसाराचे काम करीत असल्याचे तुकोबांनी एका अभंगात म्हटले आहे.

मागे बहुता जन्मी ।
हेची करित आलो आम्ही ॥

आपण श्रीहरीचे जुनेच संवगडी असून रामकृष्ण नारायण असे प्रभुनामाचे चिंतनात रमतो असे ही एका अभंगात त्यानी म्हटले आहे. शुकाने समाधी लाविली तेव्हा आपण तिथे होतो असे त्यांनी आणखी एका अभंगात म्हटले आहे. खऱ्या खोट्याचा निवाडा करण्यासाठी आपण आहोत असे तुकारामबुवांनीं
उजळावया आलो वाटा ।
खरा खोटा निवाडा॥
या ओळीत म्हटले आहे.

धर्मसंस्थापनेच्या कार्यात साह्य करण्यासाठी, भक्तीचा डांगोरा पिटण्यासाठी आपला अवतार आहे अशी योग्य जाणीव तुकोबांना होती;
आम्ही वैकुंठवासी आलो याची कारणांसी
हा अभंग तुकोबांची भूमिका स्पष्ट करण्यास समर्थ आहे.

अर्थ:-

आपल्या कार्याचे स्वरूप सांगताना या प्रसिद्ध अभंगात बुवांनी सांगितले आहे, धर्माचे रक्षण करण्यासाठीच आम्हास अशा प्रकारचे परिश्रम करावे लागतात.॥१॥

वेदांनी सांगितलेली नीती आम्ही आमच्या वाणीने लोकांना सांगू व संतांनी जसे आचरण केले तसेच आम्हीही करू.॥ध्रु.॥

अंगी आत्मस्थिती बाणली नसताना जो कर्म सोडून देतो तो एक नास्तिकच म्हणावा लागेल.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, जो हरीच्या भक्तीला दूषण लावतो तो अधमच होय.॥३॥

अर्थ :

या विठ्ठलाच्या रूपाने खरेखुरे भांडवल आमच्या हाती आले असल्यामुळे याला काही आमच्या व्यापारात तूट येणार नाही.॥१॥

अतिशय स्वस्त असलेला असा विठ्ठलरूपी माल आमच्या घरीच सापडला असून त्याला आम्ही आमच्या वाणीतून साठवून ठेविला आहे.॥२॥

याचा लाभ सर्वांना देताना व घेताना होत असून सुदैवी असो, अथवा दुर्बल असो, सर्वांना त्यांच्या त्यांच्या भावाप्रमाणे हा प्राप्त होतो.॥३॥

एकदा विठ्ठलभक्तांच्या मंडळीत, मेळाव्यात तो अाला म्हणजे, मग निराश होत नाही. मग त्यास कीर्तन पूर्णपणे आकलन जरी नाही झाले, तरी कीर्तनाची गोडी लागल्याने काळांतराने आत्मिक आनंद प्राप्त होतो.॥४॥

तुकोबा म्हणतात, आता मात्र माझी निश्चिती झाली असून या विठ्ठलनामरूपी भांडवलाखेरीज आता चित्तात दुसरे काहीच धरणार नाही.॥५॥

अर्थ :-

या बाह्य संसारात मी गुंतून गेलो होतो. पण मी आपल्या कर्तव्याच्या जोरावर सुखरूपपणे बाहेर पडलो.॥१॥

आता पुनः संसारात गुंतणार नाही. ताकातून एकदा लोणी बाहेर काढले की, ते परत काही त्याच्यात मिसळत नाही. तशी माझी अवस्था झाली अाहे.॥ध्रु.॥

ताक व लोणी ही दोन्ही नावे एकाच मंथनातून झाली, किंवा सार व असार असा भेदही एकाच्याच मुळे झाला असला, तरी वरवरच्या गुणांमुळे दोन वेगळी दिसतात.॥२॥

तुकोबा म्हणतात शिंपल्यातून एकदा मोती वेगळे काढून दाखविल्यावर मग शिंपला जरी जन्मठिकाण असले तरी तो मोती काही त्याच्याशी पहिल्यासारखा जडला जात नाही. तसे संसाराशी माझे नाते पुन: काही जडणार नाही.॥३॥

अर्थ :

आम्ही आता श्रीहरीच्या नामाचे नवनीत सर्वांना निवडून दिले आहे ज्याने त्याने आपल्या नशिबाप्रमाणे त्याचा आस्वाद घ्यावा.॥१॥

आता यापुढे जीवनाला काही आधार शोधायचा असेल तर, हरी विषय हा एकच आधार होय.॥ध्रु.॥

जे कोणी परीक्षा करणारे डोळस असतील, त्यांच्या हाती हे हरिनामाचे नवनीत पडेल व जे देहादिकांच्या बुद्धीने आंधळे बनलेले असतील, ते मात्र उगाच चाचपडत राहतील.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, जो कोणी याचे मनोभावे सेवन करील, त्या हा लाभ निश्चित होईल.॥३॥

अर्थ :

जेव्हा मला कळत नव्हत व संसाराची काळजी नव्हती तेव्हा बाप गेला.॥१॥

आता विठ्ठला, तुझे व माझेच असे राज्य असून यात दुसऱ्याचे काही काम नाही.॥ध्रु.॥

देवा, बायको मरण पावली, बरे झाले, मुक्त होऊन गेली. देवाने मला मायेतून सोडविले.॥२॥

पोरग मरून गेले, तरी बरे झाले. देवाने याही पाशातून मुक्त केले.॥३॥

तुकोबा म्हणतात, माझी आई माझ्या समक्ष गेली.माझी चिंता माझी दूर झाली.॥४॥

अर्थ :

संतजन गुरुरायांची मजवर कृपा झाली, परंतु माझ्याकडून त्यांची काही सेवा घडली नाही ॥१॥

मी गंगेस स्नानासाठी जात असतानाच मला वाटेत भेटले व माझ्या मस्तकावर आपला हात ठेविला ॥२॥

त्यांनी भोजनासाठी माझ्याजवळ पाउशेर तुप मागितले परंतु मला त्याचा विसर पडला; हे सर्व स्वप्नात घडले.॥३॥

सेवेत काही तंट्यामुळे अंतर पडले, म्हणून त्वरा करून गुरू गेले.॥४॥

राघव चैतन्य, केशव चैतन्य अशी आपल्या परंपरेची खूण त्यांनी मला सांगितली.॥५॥

स्वतःचे नाव बाबाजी चैतन्य असे सांगून त्यांनी मला राम कृष्ण हरी हा सोपा मंत्र दिला.॥६॥

माघ शुद्ध दशमीच्या गुरुवारी त्यांनी माझा स्वीकार केला असे तुकोबा म्हणतात.॥७॥

अर्थ:

सद्गुरूने माझ्या चित्तातील भाव जाणून मला हा मार्ग सांगितला.॥१॥

माझ्या आवडीचा सोपा मंत्र राम कृष्ण हरी असा सांगितला त्यात कसलीही गुंतागुंत नाही.॥२॥

या सोप्या मंत्राच्या साह्याने अनेक साधुसंत यापूर्वी भवसागर तरून गेले आहेत.॥३॥

हा मंत्र सर्वांना सुलभ असा आहे. जाणत्यांना किंवा नेणत्यांना आपापल्या आवडीप्रमाणे याचा लाभ घेता येतो. साधकांना हा मंत्र म्हणजे एकप्रकारची भवसागर तरून जाणारी नौकाच आहे. भवनदी तरून जाण्यास हे एक महत्त्वाचे साधन आहे.॥४॥

तुकोबा म्हणतात, या पांडुरंगाने, या कृपेच्या सागराने भवसागरातून तरून जाणाऱ्या तारूचेच, नावेचेच साह्य मला दिले आहे.॥५॥

अर्थ :

पांडुरंगास बरोबर घेऊन नामदेवांनी स्वप्नामध्ये येऊन मला जागे केले. १

तू कवित्व करावेस, उगाच व्यर्थ काही बडबड करू नयेस, असे म्हणून त्यांनी मला कविता करण्याचे काम सांगितले. २

मापण्याचे साधन विठ्ठलाने धरले आहे. तू अभंगाचे माप पुरेपूर टाक, असे त्यांनी मला थोपटून सावध केले. ३

तुकाराम महाराज म्हणतात, नामदेव म्हणाले की, मी शंभर कोटी अभंग रचण्याची प्रतिज्ञा केली होती, त्यांपैकी जे उरले ते तू पूर्ण कर. ४

विवरण :

तुकाराम महाराजांच्या कवित्वाच्या प्रेरणेसंबंधी हा एक महत्त्वाचा अभंग आहे. नामदेवांची अपुरी राहिलेली शतकोटी अभंग रचण्याची प्रतिज्ञा पूर्ण करण्यासाठी नामदेवांनीच विठ्ठलासहित तुकारामबुवांना स्वप्नात प्रेरणा दिली. वाणी उगाच व्यर्थ खर्च करण्याऐवजी कवित्वाच्या कारणी लागावी म्हणून नामदेवांनी तुकाराम महाराजांना थोपटून सावध केले. याप्रमाणे तुकोबांच्या अभंगरचनेस नामदेवांची प्रत्यक्ष प्रेरणा आहे. ज्ञानेश्वर, नामदेव, एकनाथ, तुकाराम यांची परंपरा एकच आहे. भागवत धर्माच्या इमारतीचे कार्य यांच्याच कर्तृत्वाने उभे राहिले. ज्ञानेश्वरांच्या कार्याचा, तत्त्वज्ञानाचा विस्तार पडत्या काळात ज्ञानेश्वरीचा पुनरुद्धार करून एकनाथांनी केला; व नामदेवांच्या भवभक्तीचा आणखी प्रसार तुकोबांनी केला. अशी श्रद्धा वारकरी पंथात आहे ती इतिहासाशीही सुसंगत दिसते. 'नाम्याचा तुका व ज्ञान्याचा एका' या सांप्रदायिक म्हणीतही हा संकेत स्पष्ट झालेला दिसतो. नामदेव व तुकाराम यांच्या कवित्वातील अनेक बाबतींतील साम्य पाहून या समजास बळकटी येते. दोघांचे प्रापंचिक जीवन, भक्तिप्रवणता, सगुणाचा ओढा, देवाविषयी लडिवाळ तळमळ व हृदयाचा ठाव घेणारी आर्तता पाहून नामदेवांचे कार्य तुकारामबुवांनी पुढे चालविले व तेही नामदेवांच्याच प्रेरणेवरून हे सहज पटण्यासारखे आहे.

या एका अभंगात दोनतीन गोष्टी प्रामुख्याने ध्यानात ठेवण्यासारख्या आहेत. 'माप टाकी सळ धरिली विठ्ठले' म्हणजे नेमके काय? पुष्कळांनी सळ म्हणजे अभिमान, सामर्थ्य असा अर्थ केला आहे. तू कवित्वाचे माप पूर्ण करावेस असा आग्रह किंवा अभिमान श्रीविठ्ठलाने धरला आहे, अशा प्रकारचा अर्थ अनेक ठिकाणी दिलेला दिसतो. परंतु यापेक्षा सळे म्हणजे धान्य मापण्याचे एखादे साधन असा अर्थ अधिक युक्त दिसतो. तू कविता करून नामदेवांची प्रतिज्ञा पूर्ण कर. ते माप पुरे कर. त्या मापाची मापणी करण्याचे काम सळे धरून विठ्ठलाने पत्करले आहे. असा अर्थ जास्त बरोबर वाटतो.

दुसरे असे की, शतकोटी अभंगरचना करण्याची प्रतिज्ञा नामदेवांनी केली होती काय? ती अपुरी का राहिली? त्यांनी किती अभंग रचले? प्रतिज्ञेपैकी उरले किती? तुकारामबुवांनी किती अभंग करून प्रतिज्ञा पूर्ण केली? असे अनेक महत्त्वाचे प्रश्न उपस्थित होतात. एक तर शंभर कोटी अभंग हा आकडा अतिशयोक्तीचा तर नाही? ईश्वराची संपूर्ण कृपा आणि मानवी मनाचे सामर्थ्य पूर्णपणे जमेस धरूनही शंभर कोटी अभंग पूर्ण होणे एकदोन जन्मांत तरी शक्य आहे काय? अगदी ईश्वरी प्रसादाचा अदभुत चमत्कार मानला तरी शंभर कोटी अभंगांचा हिशोब कसा लावायचा? का ही एक आपली बोलण्याची पद्धत आहे? खूप अभंग नामदेवांनी तुकारामांनी रचले एवढाच अर्थ यातून काढायचा काय? नामदेवांचे व तुकोबांचे आठ ते दहा हजारच अभंग उपलब्ध आज असताना त्यांच्या शतकोटी अभंगांचे कोडे कसे उलगडायचे?

संतचरित्रकार महिपतीबुवा यांनी भक्तीलीलामृताच्या बत्तीसाव्या अध्यायात शतकोटी अभंगांचा हिशोब देताना म्हटले आहे की, नामदेवांनी ९४ कोटी व ४० लक्ष अभंग रचून शेवटी ९ लक्ष लळिताचे अभंग केले आणि बाकीचे ५ कोटी ५१ लक्ष अभंग तुकोबांना रचण्यास सांगितले. या सांप्रदायिक हिशोबाची आणखीही फोड करता येण्यासारखी आहे. वेदांचे अभंग केले 'श्रुतिपर' या एका अभंगात नामदेवांचे १ कोटी अभंग भक्तिपर, १ कोटी ज्ञानपर, एक कोटी अनुभवपर, ७५ लक्ष वैराग्यपर, ७५ लक्ष नामपर; असा ४॥ कोटी अभंगांचा तपशील त्यात असून ६० हजार उपदेशपर, ६० हजार रूपवर्णनाचे, आणखी काही इतर विषयांवरचे. असा सुमारे ५ कोटी ७० लक्षांचा हिशोब लागतो. परंतु या सर्व अतिशयोक्तीच्या उक्तींना फारसे महत्त्व न देता नामदेव तुकारामांनी पुष्कळच अभंगरचना केली, एवढाच मथितार्थ त्यातून स्पष्ट व्हावा. या संतश्रेष्ठांच्या अभंगांतील श्रेष्ठ अनुभूती, ईश्वराविषयी प्रेम, तळमळ, समाजाविषयी आस्था यांना असलेले महत्त्व जाणावे. संख्येचा प्रश्न गौण समजला गेला तरी हरकत नाही.

शतकोटी अभंग रचण्याची प्रेरणा नामदेवांना भक्तमंडळीत आत्मचर्चा करीत असताना वाल्मीकींनी शतकोटी ग्रंथरचना केल्याचा उल्लेख आला त्यातून मिळाली. वाल्मीकींनी शंभर कोटी ग्रंथरचना करून आपल्या आयुष्याचे सार्थक केले; आपण मात्र आपले आयुष्य उगाच वाया घालवीत आहोत, अशा भावनेच्या जाणिवेने नामदेवांनी विठ्ठलापाशी करुणा भाकली. विठ्ठलाने त्यांची समजूत घातली. आयुष्य थोडे असल्याने संकल्प कसा काय पूर्ण होणार? अशी शंका विठ्ठलानेच उपस्थित केली. त्यावर 'जरी न होती संपूर्ण । जिव्हा उतरून ठेवीन मी' असे रोखठोक उत्तर नामदेवांनी दिले. मग नामदेवांचे आपल्यावरील भक्तीचे ऋण फेडण्यासाठी सरस्वतीलाच त्यांच्या जिव्हेवर निवास करण्यास सांगितले. तिची एकदा कृपा झाल्यावर नामदेवांची प्रतिज्ञा पूर्ण होण्यास फारशी अडचण पडणार नाही अशी खात्री; आणि या विश्वासावर गोणाई, राजाई या सासुसुना, दामा नामा हे बापलेक, नारा, म्हादा, गोंदा, विठा, हे चार पुत्र, लाडाई, गोडाई, येसाई, साकराई या चार सुना, निंबाई लेक, नाऊबाई बहीण, जनी इतुक्यांही जण अभंग आरंभिले। देखें पूर्ण केले नामा म्हणे' म्हणजे या सर्वांनी अभंगांची प्रतिज्ञा पूर्ण केली.

अर्थ :

मागील अभंगात नामदेवे केले स्वप्नामाजी जागे । सांगितल्याप्रमाणे तुकोबांना नामदेवांची व विठ्ठलाची प्रेरणा मिळाल्यावर बुवांनी सांगितले, तुम्ही जर मला आश्रय द्याल तर मी तुमच्याच संगतीने राहीन. संतांच्या पंगतीस मी त्यांच्या पायांशी बसूनच राहीन.॥१॥

केवळ तुमच्या प्रेमासाठीच मी माझे आवडीचे ठिकाण सोडून येथे आलो आहे. आता तुम्ही उदासीन असू नये.॥ध्रु.॥

माझे स्थान शेवटचे असून माझा धंदाही हलक्या प्रकारचा आहे. परंतु आता आपल्या पायांची विश्रांती मला मिळेल.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, नामदेवरायांची भेट मला तुकारामाला स्वप्नामध्ये झाली असल्यामुळे हा कवित्वाचा प्रसाद माझ्या हृदयात भरून राहिलेला आहे.॥३॥

अर्थ :

पंधरा दिवसात मला साक्षात्कार झाला. निराकार स्वरूपाचा विठोबा मला भेटला.॥१॥

भामनाथ डोंगराच्या सपाटीवर मी वसती करून राहिलो हे जाणा, त्याच ठिकाणी माझी वृत्ती परब्रह्मी स्थिरावून राहिली.॥२॥

मी निर्वाणाचे म्हणून तेथेच आसन घातले आणि श्रीहरीचे ध्यान आरंभिले.॥३॥

यानंतर माझ्या अंगास सर्प, विंचू, वाघ झोंबू लागले या सर्वांची पीडा मला होऊ लागली.॥४॥

तुकोबा म्हणतात, दिव्यात जसा कापूर विरून जातो त्याप्रमाणे माझा देह ब्रह्मत्वात समरस झाला.॥५॥

अर्थ :

अज्ञानरूपी हा देह स्वरूपात विरून गेला. देहपाताची भीती यामुळे सर्व नाहीशी झाली.॥१॥

स्वरूप ज्ञानाची सांगड मिळून अंतरंगातील ज्ञानज्योत पाहाण्याचा अनुभव आला.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, माझे चित्त देवा, तुमच्या स्वरूपात राहिले आणि तुमच्या पायावर माझा देह विसावून गेला आहे.॥३॥

अर्थ :

श्रीहरीच्या कृपेची अंतःकरणात ज्योत प्रकाशित झाली आहे. मुळात ती अज्ञानामुळे आच्छादिलेली होती.॥१॥

यामुळे आता माझा आनंद ब्रह्मांडातही मावेनासा झाला आहे. या माझ्या आत्मसुखास दुसरी कुठली उपमा देऊ?॥ध्रु.॥

जे निर्गुणपणे साठलेले होते ते मी माझ्या भावभक्तीने मंथन करून या सगुण व सुंदर रूपात विटेवर उभे केले आहे.॥२॥

तुकोबा म्हणतात पंढरी हेच आम्हास ब्रह्मांड असून, या ठिकाणी प्रेमाचा फार मोठा साठा झालेला आहे.॥३॥

अर्थ :

एकाच वेळेस सर्व विकार नाहीसे करून मी माझे शरीर रिकामे केले व त्या ठिकाणी या पांडुरंगास आश्रयाला जागा करून दिली॥१॥

याखेरीज आणखी काही या देहसंबंधीचे पालनपोषण करण्याचे कारण मला दिसत नाही.॥ध्रु.॥

मी व माझेपणा यांच्या मरणामुळे या श्रीहरीची वसती माझ्यात झाली आणि अविनाशी प्रकाशाचे रूप माझ्यात प्रकटले॥२॥

तुकोबा म्हणतात, मी एका घावानेच देहात्मबुद्धीचा घात केला. आता काही बोलो नये ॥३॥

अर्थ :

अंतरंगाची खूण मला पावल्यामुळे माझ्या वृत्ती स्थिर झाल्या, प्राण विनम्र झाला.॥१॥

माझे डोळे प्रज्वलित झाले, अर्धवट उघडले गेले. कंठ दाटून आला आणि अंगावर रोमांच उभे राहिले.॥२॥

तुझ्या स्वरूपात शिरकाव झाल्यामुळे माझे चित्त चकित झाले आहे, ते आता बाहेर निघतच नाही कारण ते आतल्या सुखात रमले आहे.॥३॥

सुंदर निळसर प्रकाशाचा एक नवा दिवस उजाडल्यासारखा वाटतो. जीवनकलेच्या अमृताचे पान केल्यामुळे हा दिव्य अनुभव आला.॥४॥

चंद्र आणि सूर्य या माझ्या जीवाच्या ओवाळणीत सहभागी झाले आणि आनंदाचा झरा ओसंडून गेला.॥५॥

तुकोबा म्हणतात, या आनंदात मी प्रेमात डुलतो आहे. निश्चितच मी परमेश्वराच्या स्वरूपात समरस झालो आहे.॥६॥

अर्थ :

तुकोबा म्हणतात, माझ्या अंतरंगात आणि बहिरंगात एकच आनंद भरून राहिलेला आहे – जणू आनंदाच्या सागरात आनंदाच्या लाटा उसळत आहेत. प्रत्येक अंगा-अंगात तो आनंद झिरपत आहे.॥१॥

हा अनुभव इतका अनोखा आहे की तो काही शब्दांनी सांगणे अशक्य आहे – आणि सांगून उपयोगही नाही. कारण यापुढे कुठेही जाण्याची, काही साध्य करण्याची इच्छा उरलेलीच नाही.॥ध्रु.॥

हा अनुभव म्हणजे गर्भ आणि मातेसारखा एकरुप जिव्हाळा आहे – गर्भाला जशी आवड होते आणि ती मातेच्या डोहळ्यातून प्रगट होते, तशी भक्ताची आवड परमेश्वर अनुभवतो आणि देतो.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, हाच ठसा (अनुभव) माझ्या अंतरात्म्यावर उमटला आहे आणि तो अनुभव माझ्या मुखातून शब्दरूपाने बाहेर प्रगट झाला आहे.॥३॥

अर्थ :

अनुभवावर अनुभव घेत घेत अखेरीस मी संपूर्ण आत्मबोध मिळविला. त्या अनुभवाच्या योगे माझे चंचल मन आता विठोबाच्या चरणी स्थिर झाले आहे.॥१॥

जसे सोनं वितळवून त्यातील सगळी अपवित्रता काढून टाकल्यावर शुद्ध स्वरूपात अलंकार घडतो, तसंच माझ्या जीवनातील निरर्थकता जळून गेली आहे आणि आता उरला आहे केवळ शुद्ध आत्मा.॥ध्रु.॥

आता काय, वाणी आणि मन – हे सर्व एकात्म झाले असून, माझ्या कर्तृत्वात आणि भावनांमध्ये केवळ त्रिभुवन व्यापणारा आनंदच उरला आहे.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, आम्ही आता विठोबाचे दास झालो असून, त्या भगवद्भक्तीमुळेच आम्ही संसाररूपी मोहजाळावर मात केली आहे.॥३॥

अर्थ :

या संसारात असूनही आम्हाला श्रीहरीची जी सान्निध्याची संपत्ती लाभली आहे, ती इतकी विविध आणि अद्भुत आहे की, तिचे सारे प्रकार सांगणेही कठीण आहे. ॥१॥

आमच्या सर्व कामना, सर्व भोगत्या इच्छांचे केंद्रच विठोबा झाला आहे. त्याला आलिंगन देण्याची ओढ, आणि त्याच्या चरणांचा स्पर्श व चुंबन हेच आता आमचं एकमेव प्रेमरूप काम आहे. ॥ध्रु.॥

त्या शांतीस्वरूप, अद्वैतपूर्ण अनुभवामुळे आतला सर्व ताप नाहीसा झाला आहे. आता भेदभाव निर्माण करणारी बुद्धी – तीच खऱ्या अर्थाने पाप ठरते. ॥२॥

तुकाराम महाराज म्हणतात, जिकडे पाहतो तिकडे फक्त तोच – विठोबा – सर्वत्र व्यापून आहे. आता ‘आपण’ आणि ‘दुसरे’ असा कोणताही भेद उरलेला नाही. ॥३॥

अर्थ :

आता या पांडुरंगाच्या नामाशिवाय दुसऱ्या कशाचीही आम्हाला गरज उरलेली नाही. म्हणूनच बाकी काही बडबड करणे ही फक्त फाजील वाया गेलेली ऊर्जा आहे. ॥१॥

आम्हाला आता अगदी स्पष्ट समजून आलं आहे की, ज्याला लोक सुख समजतात तेच खरं दुःख आहे, आणि पुण्य वाटणाऱ्या गोष्टींचंही मूळ पापातच असतं – म्हणूनच ह्यापलीकडे काही साधायचं राहिलं नाही. ॥२॥

तुकोबा म्हणतात, आमची वाणी आता त्या अनंतात वाहून गेली आहे. त्याच्या अस्तित्वात विलीन झाली आहे. म्हणून आता काही बोलण्यासारखं उरलेलं नाहीच. ॥३॥

अर्थ :

जे बोलायचे नाही तेच आम्ही बोलतो आहोत, कारण आता आमचं जीवन 'देहबुद्धीने मेल्यावरचं जगणं' झालं आहे. म्हणजेच अहंभाव शून्य होऊन आत्मभावाने जगतो. ॥१॥

भोगात राहून त्याग साधला आहे, संगाच्या सान्निध्यात असंग साधला आहे. कारण आतून पूर्णतः दोन्हींचा — भोग आणि त्याग — अतिक्रम झाला आहे. आता मागेपुढे काहीच लागत नाही. ॥२॥

तुकोबा म्हणतात, वरवर जसा दिसतो तसा मी नाहीये. माझ्या वास्तविक स्वरूपाविषयी जाणून घ्यायचं असेल तर स्वतः पांडुरंगालाच विचारा. कारण मी त्याच्यात इतका एकरूप झालो आहे. ॥३॥

अर्थ :

प्रत्येक साधकाच्या (ज्याच्यात साधना करण्याची पात्रता आहे त्याच्या) आधीच्या संस्कारांनुसार त्याला जसा योग्य तो मार्ग दाखवला गेला आहे. तो मार्ग चालताना (अनुभवाने) त्याला हळूहळू सगळं कळून येतं. ॥१॥

आपण जर आधीच पार पोहोचलो असलो तरी आपण चालून आलेला मार्ग (नाव) जाळून टाकू नये, कारण मागून येणाऱ्यांसाठी तोच आधार ठरतो. ॥२॥

तुकोबा म्हणतात, वैद्य स्वतः निरोगी असतो, पण तो रोग नसतानाही औषध घेऊन बसत नाही. तरीही त्याच्या जवळ असलेली औषधं इतरांवर उपकार करत असतात — तसंच ज्ञान ठेवणाऱ्यांनी, अनुभव गाठलेल्यांनी इतरांसाठी तो मार्ग खुला ठेवावा. ॥३॥

अर्थ :

ज्याच्या मनात द्रव्य (संपत्ती) आणि स्त्री या मोहांचा आसक्तीचा दुवा नाही, त्याने संसाराचा पाठमोरा — म्हणजे संसाराच्या बंधनांचा पूर्णपणे तुटलेला आहे असे मानावे. ॥१॥

ज्याला शुभ-अशुभ, सुख-दुःख या द्वैतांची भावना नाही, तो या जगात प्रत्यक्ष जनार्दन (परमेश्वर)स्वरूप झाला आहे असे मानावे. ॥२॥

तुकाराम म्हणतात, जो आपला देह एकसंधपणे (पूर्णतः) परमेश्वराला अर्पण केला आहे, त्याला या जगात काहीही दुसरे बाकी राहत नाही. ॥३॥

अर्थ :

ज्याच्या मनातून देहबुद्धी अजून निघाली नाही, आणि त्याच्या चित्तात लोभ वसलेला आहे, तो स्वतःचे (आपुले) आणि दुसऱ्याचे (परावे) यांचा भेद करतो. ॥१॥

अशा माणसाला जन्माच्या वाटचालीसाठी पुण्याचा (सकारात्मक) आधार म्हणजे शिदोरी घेणे गरजेचे आहे. जो असत्य कर्म करतो त्याला दुःख मिळतेच. ॥२॥

तुकोबा म्हणतात, ज्याने सूर्यप्रमाणे तापलेला असेल, त्याला छायेसारखी शीतलता हवीच असते; धर्म रक्षणासाठी असा प्रयत्न आवश्यक आहे. ॥३॥

अर्थ :

जगाची निर्मिती आणि संहार यांच्या घडामोडीत जगास आलेला हा आकार काळ एकसारखा खात असतो. ॥१॥

जसे बीजाच्या पोटी अंकुर तयार होतो, तसेच कल्पान्ताच्या शेवटी सर्व चराचर विश्व त्या एकाच पोटी विलीन होणार आहे. ॥२॥

तुकोबा म्हणतात, हे सगळं काही शब्दांच्या आकाशाने व्यापलेलं आहे, पण हे गुह्य सहज कसे कळणार? ॥३॥

अर्थ :

आता माझ्यात पाप पुण्यास अथवा सुख दुःखास स्थान नाही, असे झाले आहे. आता माझ्यातील हानी लाभ विषयीची शंकाही नाहीशी झाली आहे. ॥१॥

मला जणू जिवंतपणीच मरण आले असून, माझ्यातील आपपरभाव गेलेला आहे. मी संसाराचे मूळच छेदून टाकले आहे. ॥ध्रु.॥

आता माझ्या ठिकाणी सत्य-असत्याचा संबंध उरलेला नाही त्यामुळे वर्ण, धर्म, जाती यांचाही अधिकार संपलेला आहे. ॥२॥

आता जन व वन, सचेतन व अचेतन अशा दुजेपणास स्थान माझ्या ठिकाणी राहिलेले नाही. ॥३॥

तुकोबा म्हणतात, आम्ही हा आमचा देह जेव्हा विठ्ठलाला वाहिला, तेव्हाच त्याची सर्व प्रकारची पूजा घडली. ॥४॥

अर्थ :

आम्ही आमचे जन्मबीज भाजून त्याची लाही केली असल्याने आता आम्हाला जन्म-मरण उरलेलेच नाही. ॥१॥

जिथे प्रत्यक्ष देहच देव झाला आहे, तिथे आकाराला (शरीराला) कसले स्थान आहे? ॥ध्रु.॥

साखरेपासून पुन्हा ऊस तयार होत नाही, त्याप्रमाणे आम्हाला आता पुन्हा गर्भवास कसा येईल? ॥२॥

तुकोबा म्हणतात, आम्ही चित्तवृत्तीचा निरोध (समाधी) करून, सतत पांडुरंगाचे ध्यान करतो. ॥३॥

अर्थ :

मी तुकाराम, प्रत्यक्ष पाहता अणुरेणू पेक्षाही सूक्ष्म आहे, पण अनुभूतीमध्ये मी आकाशाएवढा व्यापक झालो आहे. ॥१॥

मी देह, अहंकार आणि प्रपंचरूपी भ्रमाचा आकार गिळून टाकून सोडून दिला आहे. ॥ध्रु.॥

ज्ञेय-ज्ञाता-ज्ञान या त्रिपुटीचा त्याग केला असून, आता माझ्या घटामध्ये आत्मज्ञानाचा दीप उजळून गेला आहे. ॥२॥

तुकोबा म्हणतात, आता मी या जगात केवळ दुसऱ्यांवर उपकार करण्यासाठीच उरलेलो आहे. ॥३॥

अर्थ :

आमचा खरा देश म्हणजे त्रिभुवन, कारण आम्ही सर्वत्र व्यापून असलेल्या परमेश्वराशी एकरूप झालो आहोत. ॥१॥

आम्ही त्या श्रीहरी मायबापाची लाडकी लेकरे आहोत – हे आता सर्वांनाच ज्ञात झाले आहे. ॥ध्रु.॥

आमच्यात कोणी पातकी नाही, आमच्यात कोणी श्रेष्ठ-कनिष्ठ नाही, भेदभाव नाही. ॥२॥

तुकोबा म्हणतात, श्रीहरीचे नामस्मरणच आमचे अंतिम विश्रांतीस्थान, आमचे खरे धाम आहे. ॥३॥

अर्थ :

देवा, तुझी कृपा झाली तर आम्ही स्मशानात असलो तरी तेथेही आमच्यासाठी आराम, सुख वाटेल. तो अनुभवही आनंददायक वाटेल. ॥१॥

पण जर तुझी कृपा नसेल, तर मग आमचे बोलणे, नामस्मरण, साधना – हे सर्व पोकळ आणि निर्थक बडबड ठरेल. ॥ध्रु.॥

तुझी कृपा होईल तेव्हा झाडे, प्राणी, दगडसुद्धा आमच्या स्नेही वाटतील – सृष्टीत एकत्व वाटेल. सर्व तुझ्या कृपेमुळे साध्य होईल. ॥२॥

तुकोबा म्हणतात, हे खरे आहे का, हे पाहण्यासाठी मी आता अनुभव घेणार आहे – स्वतःचा जीव घेऊन प्रत्यक्ष अनुभव घेईन. ॥३॥

अर्थ :

वनातील वृक्ष, वेली, झाडे, वनचर प्राणी आणि सुस्वराने भगवंताचे नाम घेणारे पक्षी हेच आता आमचे सगे-सोयरे झाले आहेत. ॥१॥

या एकांताच्या वासातच आम्हाला खरे सुख सापडले आहे. आता कोणताही गुण किंवा दोष आमच्या अंगाला लागूच शकत नाही. ॥ध्रु.॥

आकाश हे आमचे मंडप असून पृथ्वी हे आसन आहे. अशा व्यापक वातावरणात आमचे मन रमते आणि तिथेच आम्ही खेळतो, समाधानाने जगतो. ॥२॥

कंथा आणि कुमंडल एवढेच शरीरासाठी लागणारे उपचार आहेत. आणि वेळेचे भानही केवळ वाऱ्याच्या हलक्याशा स्पर्शातून येते. ॥३॥

हरिनाम हेच आमचे भोजन आहे, त्यात विविध प्रकार करून आम्ही प्रेमाने तेच सेवन करतो. ॥४॥

तुकाराम महाराज म्हणतात, आता मी स्वतःच स्वतःशी संवाद करतो, आपल्याच मनाशी वाद घालतो – तोच माझा संवाद आहे. ॥५॥

वर्णन :

या अभंगात तुकाराम महाराजांची **अद्वैत अनुभूती**, **निसर्गप्रेम**, आणि **एकांतवासाची गोडी** प्रकट होते. संसाराची तुटलेली नाळ, हरिनामाची आसक्ती, आणि वृक्ष-वेलींपासून पक्ष्यांपर्यंत सर्व सृष्टीला आपले मानण्याची वृत्ती इथे पाहायला मिळते. तुकोबांना एकांतातही अपार सौख्य मिळते कारण ते आता आपल्या **मनेशीच संवाद** करतात. हीच अवस्था "ज्ञानी माणसाची" असून, गीतेत जसे सांगितले – "अरतिर्जनसंसदि" – तशीच संतांचीही वृत्ती असते.

अर्थ :

सिद्धीच्या सहाय्याने सुवर्ण पर्वत, कल्पतरु, अमृतसागर, भूत-भविष्याचे ज्ञान, ब्रह्मांडापर्यंत पोहोचणारा योगवायू इ. सर्व काही मिळवता येईल; पण पांडुरंगाच्या पायांच्या प्राप्तीसाठी हे उपाय अपुरे आहेत. ॥१–४॥

तुकोबा म्हणतात, पांडुरंगाच्या पायांपासून मोक्षही अगदी जवळ आहे, तर मग इतर गोष्टींची काय किंमत उरली? ॥५॥

वर्णन :

या अभंगात तुकाराम महाराज रिद्धी-सिद्धी, योगशक्ती, अमरत्व, ज्ञानप्राप्ती इत्यादी साधनांचा ईश्वरप्राप्तीसाठी उपयोग नाही, हे स्पष्ट करतात.

माणसाला आयुष्यात सर्वसामान्यतः हवे असते: धन, दीर्घायुष्य, अलौकिक शक्ती, भूत-भविष्याचे ज्ञान, कामधेनू, कल्पतरू, अमृत, स्वर्गीय सुखे — पण या सर्व गोष्टींच्या पारही एक अद्वितीय गोष्ट आहे — ती म्हणजे ईश्वराची कृपा आणि त्याचे चरण.

हेच चरण तुकोबांना ‘दुर्लभ’ वाटतात, कारण ते केवळ बाह्य योगसाधनेने नाही तर *नामस्मरण*, *भक्ती*, आणि *निःस्वार्थ प्रेमाने*च मिळतात.

त्यामुळेच ते सांगतात — "हे सर्व उपाय विठोबाचे पाय मिळवण्यासाठी अपुरे आहेत."

संत एकनाथ महाराजांच्याही भागवताच्या पंधराव्या अध्यायात हेच तत्त्वज्ञान आहे की, सिद्धींच्या पाठिशी लागलो तर ईश्वर दुरावतो.

म्हणूनच संत मार्ग हा सुलभ, सरळ आणि प्रेममय असतो. भक्तीनेच मोक्ष मिळतो, बाकी सर्व ‘बापुडे’ उपाय व्यर्थ!

अर्थ :

जे अस्सल आणि अत्युच्च सुख आहे ते वैष्णवांच्या अंगणात सहज उभं आहे. ॥१॥
तिथे तुळशीवृंदावन आहे, रंगीबेरंगी चौक भरले आहेत, आणि त्या पवित्र जागेचा सोहोळा पाहून देव आनंदाने नाचतो. ॥२॥
त्या भक्ताचे सर्वकाळ भूषण म्हणजे वैष्णव मुद्रा व गळ्यात तुळशीमाळा असते. ॥३॥
त्याच्या मुखात सतत नामाचा ओघ असतो, आणि त्याचे मस्तक भक्तपायांच्या धुळीने पवित्र झालेलं असतं. ॥४॥
तुका म्हणतात, अशा भक्ताच्या मनात मोक्षाची इच्छाही नसते, उलट मोक्षच त्याला प्राप्त होण्याची वाट पाहतो. ॥५॥

वर्णन :

या अभंगात संत तुकाराम महाराज *वैष्णव जीवनशैलीतील अस्सल आनंद* आणि *नामस्मरणाची महती* स्पष्ट करतात.

साधा भक्त जो आपल्या अंगणात तुळशीवृंदावन, रांगोळी, व्रतवैकल्य, आणि हरिनामात रमलेला असतो — त्याच्या अंगणातच खरे ‘सोलीव’ म्हणजेच **मूलभूत, शाश्वत सुख** वसते.

भोग, योग, मोक्षसाधन, सिद्धी यांपेक्षा वैष्णवाचे साधे जीवन अधिक श्रेष्ठ आहे, कारण त्या घरात देव स्वतःच नाचतो!

अशा भक्ताच्या गळ्यात तुळशीची माळ, भाळी वैष्णव मुद्रा, मुखात सतत नाम आणि मनात अहंकारशून्यता — या गोष्टी म्हणजेच मुक्तीच्या पुढची अवस्था आहे.

*तुका म्हणे मोक्ष भक्ताचिया मना नये* — ही ओळ अत्यंत महत्त्वाची आहे. भक्ताला मोक्षाचीही इच्छा नसते, कारण तो स्वतःच आनंदस्वरूप झाला असतो. उलट मोक्षच त्याच्या वाटेकडे पाहत असतो.

ही संतांची उंची तत्त्वदृष्टी *गीतेच्या* या विधानाशी मिळती-जुळती आहे:
"ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति।" — भगवद्गीता १८.५४

तुकोबांची ही भूमिका म्हणजे भक्तीयोगाची अंतिम अवस्था — परमसंतोष आणि देहभानशून्यता!

अर्थ :

मी एकांतात आनंदाने, प्रेमाने ओसंडून वाहणारे श्रीहरीचे अगणित प्रेमसुख अनुभवतो. ॥१॥
हे प्रेम म्हणजे गुप्त धन आहे – त्याला कसलीही बाधा होऊ नये, दुष्टांचे लक्षही त्यावर पडू नये, अशी माझी काळजी आहे. ॥ध्रु.॥
म्हणून मी हे आवडते प्रेमसुख जणू औषधासारखं सावधपणे घेतो – ज्यामुळे कुणाचं वाईट लक्ष यावर पडणार नाही. ॥२॥
तुकोबा म्हणतात, हे सुख इतकं कोमल आहे की त्यावर कुणाच्याही शब्दांचाही भार सहन होत नाही. ॥३॥

वर्णन :

संत तुकाराम महाराज यांनी या अभंगात अत्यंत सूक्ष्म भक्तिसंवेदना मांडल्या आहेत. ते हरिप्रेमाला *गुप्त धन* म्हणतात – कारण ते सर्वांसमोर उघडपणे मांडण्यासारखं नसतं. ते *एकांतात*च फुलतं आणि *प्रेमसुख* ही केवळ अंतर्मुख साधकाचीच अनुभूती असते.

हे प्रेम गुप्त आहे, अगदी वाऱ्यालाही त्याचा स्पर्श होऊ नये इतकं कोमल. दुष्टांच्या (किंवा अश्रद्धावानांच्या) नजरेपासून ते दूर ठेवण्याची जबाबदारी भक्त स्वतः घेतो. म्हणून तो एकांतातच हे प्रेमसुख घेतो.

तुकोबांनी शेवटी म्हटलं – *"हे बहु सकुमार, न साहावे भार वचनाचा"* – म्हणजे शब्दांचाही भार या प्रेमाला सहन होत नाही. इतकी ती भावना नाजूक आणि अंतःप्रेरणात्मक आहे.

या अभंगातून तुकारामांचा भावविश्वाशी असलेला सूक्ष्म संबंध आणि संतांचे अंतर्मुख जीवन किती खोलवर आहे, हे स्पष्ट होते. ही भक्ती आत्मानुभवातून आलेली आहे – वाचकाने ती समजून घेण्यासाठी स्वतःही अंतर्मुख व्हावं लागतं.

अशा प्रकारची भक्ती *सांगून* देता येत नाही, तिला *फक्त अनुभवता* येतं. म्हणून तुकाराम महाराजांनी तिचा अगदी मौनाने, जपून स्वीकार केलेला आहे.

अर्थः

मोक्षपदाची प्राप्ती आम्ही तुच्छ मानली आहे या श्रीहरीच्या भक्ती पुढे, आम्हांस त्या मोक्षाची पर्वा नाही. आम्ही या सुखासाठी पुनःपुनः जन्म घ्यायचा आहे. ॥१॥

या भक्तिरसाचे सुख कधीही न विटणारे असे आहे पुनः पुनः त्याचे सेवन करावे अशी आशा सारखी वाढत असते.॥ध्रु.॥

या देवाने आपल्याच हातांनी आपले सगुण साकार रूप निर्माण केले आहे आता पुनः त्याला निराकार होऊ देणार नाही.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, त्या श्रीहरीची विटेवरची पावले वंदून माझे चित्त आता निवान्त झाले आहे.॥३॥

विवरणः

आपण मागे अनेकदा पाहिले आहे की, तुकोबांसारख्या साधुसंतांनी ईश्वराच्या संगतीसाठी, भक्तीसाठी, मोक्षासारखे सर्वोच्च ध्येयही कमी प्रतीचे मानले आहे. खरे म्हणजे माणसाच्या जन्मास आल्याचे सार्थक कोणते? तर मुक्ती किंवा मोक्ष मिळविणे, येथील यातनांतून मुक्त होणे, ईश्वराच्या स्वरूपात जाऊन विरणे. पुनः म्हणून जन्मास न येणे इत्यादी इच्छा पूर्ण करून घेण्यासाठीच सर्वांचा अट्टाहास असतो. या मुक्तीच्या वा मोक्षाच्या प्राप्तीसाठी नाना प्रकारची खडतर तपे व साधने लोक करतात परंतु त्यांच्या ध्यानात मोक्षाचे अथवा मुक्तीचे खरे रहस्य आलेले नसते. एका विशिष्ट अवस्थेवर गेल्यानंतर भक्तांना मुक्तीचे काहीच महत्त्व वाटेनासे होते.

आपण भक्त व देव, हा आपला जिवलग सखा, पिता, माता, बंधू, त्याच्यावर रागवावे, रुसावे, त्याचा धावा करावा, त्याचे रूप चित्तात भरून घ्यावे, मुखाने त्याच्या गुणांचे संकीर्तन करावे, कानांनी त्याची कीर्ती ऐकावी, संतसंगतीत त्याच्या भजनाचा लाभ घ्यावा, यांतील सौख्य कधीही कमी न होणारे आहे. तो भेटला नाही तरीही त्याच्या आठवणीत व विरहातही एक प्रकारचे सुख असते कारण तेथे अखंड अनुसंधान असते, चिंतन असते, जिव्हाळ्याची ओढ असते. हे सुख मुक्त झाल्यावर कोठून येणार? कोण कुणाचे ध्यान करणार? कोण कुणावर रुसणार? कोण कुणापुढे हट्ट धरणार?

ईश्वर व त्याचा भक्त हे एकच, असे नाते ज्ञानाच्या दृष्टीने ठीक असले तरी, भक्तीसाठी दुजेपण एकत्वावर आधारलेले अत्यावश्यक आहे. मोक्षाची, मुक्तीची कल्पना गौण अथवा कमी महत्त्वाची ठरते, याचे आणखी एक कारण असे की, मुक्त कशासाठी व्हायचे, बंधन तरी आहे कुठे? मुक्तीची इच्छाच नाही कारण बंधनाचीही कल्पना मनात नसते. बद्धता व मुक्तता या दोनही कल्पना वास्तविकपणे खऱ्या नाहीत. आपण ब्रह्मरूप आहोत, आनंदरूप आहोत; याची जाणीव विसरली की बद्धतेची कल्पना होते. अर्थात ही जाणीव महत्त्वाची आहे.

सुखाचे विषय बाह्य जगतात शोधण्याचे प्रयत्न सुरू झाले की बद्धता वाटू लागते. आशा, संकोच, ब्रह्माहून जीव वेगळा मानणे, आत्मत्वाची आठवण न राहणे, मीपणा वाढणे व आत्मस्वरूपाचे ज्ञान नसणे, अशा विविध कारणांनी बद्धतेची कल्पना वाढते आणि मग या नसलेल्या अथवा खोट्या बंधनातून मुक्त होण्याची खटपट सुरू होते. केवळ बद्धत्वाची कल्पना असल्यामुळे मोक्षाच्या कल्पनेस स्थान मिळते. परंतु एकदा बंधनची नाही ठावे अशी भूमिका पत्करली की मग मुक्तीची कल्पना लटकी ठरते.

मोक्ष अथवा मुक्तीची अवस्था दूर कोठे तरी नसून आपल्या अंतःकरणातच आहे, हे जाणायला हवे. मोक्षासाठी उगाच व्यर्थ भ्रमंती न करता, स्वतःच्या अंतःकरणातील भगवंतास जाणून घेण्याचा प्रयत्न करावा.

श्रीशंकराचार्याचा एक श्लोक आहे:

'गभीरे कासारे विशति
विजने घोर विपिने ।
विशाले शैले च भ्रमति
कुसुमार्थ जडमतिः।
समर्थंक चेतः
सरसिजमुमानथ भवते ।
सुखेनैव प्राप्तुंजन इह
न जानाति किमहो।'

उमानाथा, शंकरा, जड बुद्धीचे पुरुष सुखाने तुझी प्राप्ती करून घेण्यास समर्थ असे आपले चित्तकमल तुला वाहण्याचे सोडून उगाच खोल तळ्यात, निर्जन अशा भयंकर अरण्यात अथवा मोठ्या पर्वतांवर तुझ्या पूजेसाठी फुले वेचण्यासाठी भ्रमण करतात. आपल्या जवळचे चित्तपुष्प भगवंतास अर्पण केल्याने त्याची प्राप्ती होते हे त्यांना कसे समजत नाही! या भक्तीच्या, नामसंकीर्तनाच्या संतसमागमातील सुखाच्या भूमिकेवरून साधुसंतांनी मुक्तीला गौणत्वाचे स्थान दिले.

या भक्तिसुखासाठी वारंवार जन्म घ्यावा लागला तरी त्यांना कधी वाईट वाटत नाही. आम्हां जन्म घेणे युगायुगी असे तुकोबांनी याच अभंगात म्हटले आहे.

गर्भवासा भीती ते आंधळे जन ।
मुक्तिसी कारण आम्हा नाही।
वारंवार जन्म घेऊ ।
परी पाहे पंढरपूर।

अशा शब्दांत एकनाथांनी पुनः पुनः जन्म घेण्याचे स्वागत केले आहे. गर्भवास झालिया संतसेवा घडती असे म्हणून त्यांनी गर्भवासाचे महत्त्व वर्णन केले आहे. ही संतसेवा अथवा भगवद्भक्ती मुक्त झाल्यावर कशी घडणार?

मुक्त झालिया न कळे भगवद्भक्ती अशी त्यांच्या भाषेत अवस्था असल्यामुळे भक्ताने मुक्तीची इच्छा मनात न ठेवणे हेचे युक्त होय असे सांगून एकनाथांनी म्हटले आहे.

आम्ही सुखें गर्भवास घेऊ देखा ।
मुक्तीचिया मस्तका पाय देऊ॥

या भूमिकेवरून साधुसंत मुक्तिपदास तुच्छ लेखतात

वैकुंठ, कैलास, अमरपद तिन्ही ।
तुच्छवत् मनी मानिताती ॥

कारण त्यांच्या घरीच सायुज्यता आपण होऊन येत असते. अशी स्थिती असूनही जे कुणी मुक्ती मागतील, त्यांना साधुसंत निर्भयपणे विचारतात, सांडोनि भजनाचा प्रेमा ।

मुक्ति मागसी अधमा ।
सांडोनिया संतसंग काय
मुक्ति ते अभंग?

कुणी फुकट मुक्तिपद दिले तरी ते घेऊ नये असे संतांना वाटते. तुकोबांनी संतसंगापुढे मुक्तीची पर्वा नाही.

तुका म्हणे मज नलगे सायुज्यता ।
राहेन या संतसमागमे॥

असे त्यांनी म्हटले आहे.

सांडूनि सुखाचा वाटा ।
मुक्ति मागे तो करंटा॥

असे त्यांनी म्हटले आहे. जन्मास का भ्यावे ? प्रभुप्रेमाचा दूधभात जन्मास येऊन घ्यावा.

का रे न घ्यावा जन्म ।
प्रेम लुटावे नाम ।
येथे मिळतो दहीभात ।
नाही वैकुंठी ते मात॥

अशी ग्वाही तुकोबांनी दिलेली आहे एका अभंगांत तर त्यांनी देवास विनविले आहे

मोक्ष तुमचा देवा ।
तुम्ही दुर्लभ तो ठेवा ।
मज भक्तीची आवडी ।
नाहीं अंतरी ते गोडी॥

पांडुरंगा मला कृपा करून मुक्त करू नका, अशी विनवणी तुकाराम महाराज ईश्वरास अनेकदा करताना दिसतात, तुकोबांची मग इच्छा तरी काय आहे? त्यांच्याच शब्दांत पाहा,

जन्मांतरें मज ऐसीं देई देवा ।
जेणे चरणसेवा घडे तुझी ।
तुका म्हणे आम्ही मृत्यूलोकी भले।
तुझेची अंकिले पांडुरंगा ॥

साधुसंतांची संगत आणि ईश्वराचे दृष्टी भरून प्रेमसुख यांसारखी श्रेष्ठ गोष्ट त्यांना कुठलीच वाटत नाही. या सुखासाठी ते पुनः पुनः जन्म घेण्यासाठी उत्सुक असतात,

नलगे वैकुंठ मोक्ष सायुज्यता ।
सुख वाटे घेता जन्म ऐसे॥

असे त्यांनी म्हटले आहे.

या पंढरपूरपुढे, त्या वैकुंठनगरीची किंवा मोक्षाची काय किंमत? कारण

मोक्षसिद्धि तेथे हिंडे दारोदारी ।
होउनि कामारी दीनरूप॥

अशा प्रकारे पंढरपूरात विठ्ठलाच्या संगतीत मोक्षाची अथवा मुक्तीची पर्वा कुणालाच वाटत नाही.

अर्थः

देवा, तुझी चरणसेवा साधावी याचसाठी मी पुनः पुनः जन्म घेईन.॥१॥
हरिनामाचे कीर्तन व साधुसंतांचे पूजन करून मी तुमच्या महाद्वारी भक्तिभावाने लोटांगण घालीन.॥२॥
मी कुठेही असलो तरी आनंदाने परिपूर्ण राहीन. आम्हांला लौकिक सुखाची कसलीच पर्वा नाही.॥३॥
मी आता दुसऱ्या कुठल्याही प्रयत्नांत राहाणार नाही की दुसरी कसली आशाही धारण करणार नाही सर्व भावांनी मी उदास होऊन राहीन.॥४॥
तुकोबा म्हणतात, मोक्ष आमच्या घरी आम्ही सांगू ती कामे करणाया दासदासीप्रमाणे उत्सुक असतो.॥५॥

अर्थः

देवा, माझ्या मनास कोरड्या गोष्टी आवडत नाहीत मला त्या ब्रह्मज्ञानाचीही तशी इच्छा नाही.॥१॥
तू एकदा आपले सगुण रूप दाखीव म्हणजे मी कौतुकाने तुझ्या पायांना वंदन करीन.॥ध्रु.॥
मला तुझा मोक्ष नको की सायुज्यतेची मुक्ती नको शून्यकारी अशी निर्गुण निराकारी वार्ता मला आवडत नाही.॥२॥
तुकोबा म्हणतात, तुझ्या मुखाची मात्र मी मनात इच्छा धरीन मग तू कौतुकाने माझ्याजवळ येशील.॥३॥

अर्थः

देवा, तुझे पाय व त्यावरील माझे कपाळ, अशी एकत्रता सर्वकाळ असावी.॥१॥
विठाबाई, पांडुरंगे, माझे आई, हेच एक देणे मला तू दे.॥ध्रु.॥
मला मोक्षाची अथवा मुक्तीची इच्छा नाही. तुझी सेवाच मला फार गोड वाटते.॥२॥
सतत सज्जनांची सोबत तू मला दे या पंढरीचा वियोग होऊ देऊ नकोस. नित्य, चंद्रभागेचे स्नान घडुन मी त्या क्षेत्राची प्रदक्षणा करावी.॥४॥
मी पुंडलीकाला डोळे भरून पाहीन व हर्षाने त्या वाळवंटात नाचेन.॥५॥
तुकोबा म्हणतात, पांडुरंगा, या चंद्रभागेचेही रूप तुझेच आहे.॥६॥

अर्थः

देवा, माझी एक विनंती ऐक, मला मुक्ती मुळीच देऊ नकोस अशा प्रकारच्या सद्गतीची मला मुळीच इच्छा नाही. भक्तिप्रेमाचे सुख खरोखरच अलौकिक आहे.॥१॥
या विष्णुदासांच्या घरी प्रेमसुख भोगण्याची इच्छा मला आहे. या ठिकाणी संपत्ती व ऐश्वर्य दर्शविणाऱ्या ऋद्धी व सिद्धी या गणपतीच्या दोन दासी हात जोडून नम्रतेने असतात.॥ध्रु.॥
मला वैकुंठवास नको, कारण त्या सुखाच्या प्राप्तीला शेवट आहे. परंतु कीर्तन सुखाचा अद्भुत रस, मात्र अवीट आहे. नामस्मरणाची गोडी मोठी आहे.॥२॥
देवा, तुमच्या नामाचा महिमा तुम्हास सुद्धा नीट समजत नाही. तुकोबा म्हणतात, यासाठी जन्म घेणे गोड वाटते.॥३॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४-२००४).

शब्दार्थ :

आणिका - इतर.
मनी - मनामध्ये.
उणे - कमी.
चाड - इच्छा.
न वजे - जाणार नाही.
आस - इच्छा.
सायास - प्रयत्न.
न भे - भीत नाही.
दुजे - दुसरे.

अर्थः

मी दुसऱ्या कुठल्या देवाची पूजा करणार नाही, की त्याची सेवाही करणार नाही. या एका केशवावाचून मी कुणालाच मानणार नाही, अथवा याच्याशिवाय माझ्या मनात दुसरे कुणी नाही.॥१॥
या देवाच्या ठिकाणी मला काय कमी आहे? मग मी इतरांपाशी काय म्हणून मागावे?॥ध्रु.॥
मी याच्याशिवाय इतरांची कीर्ती ऐकणार नाही, तोंडाने गाणार नाही. एका विठ्ठलाशिवाय मला दुसरी कसलीच इच्छा नाही.॥२॥
मी याच्या मुखाखेरीज इतरत्र पाहाणार नाही, आणि पंढरपूर सोडून कुठे जाणार नाही.॥३॥
मी कधी मुक्तीची इच्छा वा ती मिळावी म्हणून काही प्रयत्नही करणार नाही. जन्ममरणाच्या खेपांची भीतीही मला नाही.॥४॥
तुकोबा म्हणतात, या केशवावाचून दुसरे काही या जीवास प्राप्त व्हावे असे वाटत नाही.॥५॥

विवरण :

या अभंगात भक्ताची अनन्यता किती तीव्रतेची असते, याचे वर्णन करण्यात आले आहे. एकदा जे उपास्यदैवत ठरले, ज्यावर जीव जडून राहिला, ज्याच्या पायी प्रीती मुरून राहिली, त्याच्याशिवाय इतरत्र वेगवेगळ्या निमित्तांनी जाणे या भक्तास मानवत नाही. भक्तीत ही अनन्यता महत्त्वाची आहे. गीतेत भगवंतानी स्पष्टपणे सांगितले आहे की, जो भक्त नेहमी माझे स्मरण अनन्यभावाने करतो त्यास माझी प्राप्ती सुलभ रीतीने होते.

अनन्यचेता: सततं यो मां स्मरति नित्यशः ।
तस्याहं सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः ॥
जे लोक अनन्यनिष्ठ राहून माझे चिंतन करतात त्यांचा योगक्षेम मी चालवितो।

एव्हढी ग्वाही परमेश्वर आपल्या अनन्यभक्तांना देत असल्याने भागवत संप्रदायातील साधुसंतांनी या एकनिष्ठतेची, अनन्यत्वाची महती पुनःपुनः वर्णन केली आहे. ईश्वराच्या अखंड अनुसंधानाला ही अनन्यभक्ती आवश्यक खरीच, पण तुकोबांनी आणखी एका हेतूने श्रीविठ्ठल या दैवताचा वारंवार एकनिष्ठेने पुरस्कार केला असावा. महाराष्ट्राच्या पडत्या काळात देवधर्म व परमार्थविचार यांची मोठीच पडझड होऊन क्षुद्र देवांचे व देवतांचे माहात्म्य माजले होते. हिंसाचारास, वेडगळ कल्पनांना नवसांना, इष्टकामनार्थ सिद्धींना, अघोरी मार्गाना ऊत आला होता. या सर्व फुटिर वृत्तींना व अधोगामी प्रवृत्तींना बांध घालून वात्सल्य, करुणा, एकनिष्ठा, इत्यादी भावांवर पुष्ट झालेली भक्ती संतांना वाढवावयाची होती.

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४-२००४).

शब्दार्थ :

लोचनी - डोळ्यांनी
सायास - प्रयत्न
उणे - कमी

अर्थः

देवा, आम्ही आता तुझेच गुण गाऊ, त्यात तल्लीन होऊन नाचू. तुझ्याच गुणांचा अनुवाद करू, जिकडे पाहावे तिकडे मला सर्वत्र गोविंदच दिसत आहे.॥१॥
विठ्ठला, माझ्या मनात आता आनंदी आनंद भरून राहिला आहे. कारण मी माझ्या डोळ्यांनी तुझी विटेवरील पावले पाहिली आहेत.॥ध्रु.॥
मी आता यापुढे जपतपादी साधने किंवा मुक्तीचे प्रयत्न करणार नाही. त्यांची गरजच मला काही उरलेली नाही. जन्मोजन्मी भक्तीचा हा गोड रसच मी सेवन करीन.॥२॥
तुकोबा म्हणतात, आम्हांला आता प्रेमात काय कमी आहे? कारण आता आम्ही हा पंढरीचा राणा आमच्या हृदयात साठविलेला आहे.॥३॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४).

शब्दार्थ :

डिंगर – सेवक
चाड – किंमत, महत्त्व
नेघो – घेणार नाहीत

अर्थः

अंगावर नाना प्रकारच्या मुद्रा लावणे व तुळशीचे हार गळ्यात घालणे हेच आमचे अलंकार व हाच आमचा शृंगार होय.॥१॥
आम्ही या पंढरी रायाचे लाडके सेवक आहोत; आमच्या वाणीत एकसारखा त्याचाच घोष असतो.॥ध्रु.॥
याच्यापुढे आम्हाला इतरांची काहीच किंमत नसते. या विठोबाच्या चरणांवरच आम्हाला सर्व सुखे दिसतात.॥२॥
तुकोबा म्हणतात, या श्रीहरीच्या शिवाय आमच्या मनात दुसरे काहीच नसल्यामुळे आम्हास मुक्तीची सुद्धा पर्वा नाही; तिची आम्ही कधीच इच्छा करीत नाही.॥३॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४).

शब्दार्थ :

भेणे – भीतीने
उद्भट – कठीण

अर्थः

थोर ऋषिमुनी गर्भवासाच्या भीतीने मुक्तीच्या मार्गास लागले; परंतु हा गर्भवास आम्हा विष्णुदासांना मात्र अतिशय सुलभ वाटतो आहे.॥१॥
आम्ही सर्व संसारच ब्रह्मरूप मानल्यामुळे, आम्हांस संसाराचे अथवा जन्ममृत्यूचे भय राहिलेले नाही. आमचे सर्व विठ्ठलरूप झाले आहे.॥ध्रु.॥
पुराणांमध्ये ब्रह्मलोक वा वैकुंठप्राप्तीसाठी कठीण साधने सांगितली आहेत, पण भक्तांसाठी ही वाट फार सोपी झाली आहे.॥२॥
तुकोबा म्हणतात, आम्ही सर्व लोक एकत्र येऊन अखंड प्रेमसुखाचा अनुभव घेऊ.॥३॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४).

शब्दार्थ :

साटोवाटी – देवघेव
अभिलाष – लालसा, आशा

अर्थः

देवा, तू माझे चित्त घेणार असशील तर त्याबदल्यात तू मला काय देणार आहेस, हे आधी मला सांग.॥१॥
हे पंढरीनाथा, मी तुझ्याशी व्यवहार करीन, पण ज्यात मला तोटा होईल, अशी देवघेव मी करणार नाही.॥ध्रु.॥
तू मला रिद्धी-सिद्धी किंवा काही भौतिक आशा दाखवलीस, तर मला त्यात रस नाही. मुक्तीचीही मला इच्छा नाही.॥२॥
तुकोबा म्हणतात, तुझा आणि माझा व्यवहार असा असावा की, मी तुला माझे चित्त देईन आणि तू मला भक्तिभावाने भरलेले प्रेमसुख दे.॥३॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४).

शब्दार्थ :

घेघेमारी – मारामारी, दाणादाण
धाये – तृप्त होत

अर्थः

ज्या ठिकाणी वैष्णव भक्त हरिप्रेमाने गातात, नाचतात, दिंड्या आणि पताका झळकतात आणि हरिनामाचा घोष चाललेला असतो, तेथे खरे सुख वसलेले असते.॥१॥
त्या ठिकाणी सर्व दोषांचा पराभव होतो. ते त्रस्त होऊन चारही दिशांना पळतात. ते परत येत नाहीत, कारण परत येण्यासाठी काही उरतच नाही.॥ध्रु.॥
स्वतःचा निर्गुण देवपणा विसरून, हा पंढरीचा राणा सगुण रूपात उभा राहिलेला आहे. त्याला निर्गुण राहण्यात रस नाही म्हणून त्याने सुंदर साजिरं रूप घेतलं आहे.॥२॥
तुकोबा म्हणतात, वैष्णवांनी जरी पंढरीच्या राणाची सेवा कितीही केली तरी समाधान होत नाही, कारण या भक्तिरसाची भूक कधी भागत नाही. मग अशा भक्तीच्या सुखापुढे मुक्तीची इच्छा कुणाला राहील?॥३॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४).

शब्दार्थ :

सिद्धीचा – अष्टमहासिद्धी (अणिमा, महिमा, इत्यादी)
अंकिला – स्वाधीन
आस – इच्छा
भे – भीती

अर्थः

मी सिद्धींचा (अष्टसिद्धी) दास नाही, आणि श्रुतींच्याही अधीन नाही. मी संपूर्णपणे केवळ विठ्ठलाचा आहे.॥१॥
माझ्या मनात जे सुख आहे, ते कायमचे राहिले आहे आणि त्याचा कधीच नाश होणार नाही.॥ध्रु.॥
मला पापपुण्याचे भान राहिलेले नाही. डोळे पांडुरंगाखेरीज दुसरे कुणालाही पाहात नाहीत.॥२॥
मुक्तीसाठी कोणताही प्रयत्न करणार नाही. भक्तिप्रेमरसच माझे सर्वस्व आहे.॥३॥
तुझे नाम हृदयात असताना, मला गर्भवासाचाही काही भीती वाटत नाही.॥४॥
तुकोबा म्हणतात, मी तुझाच स्वाधीन झालो आहे. आता मला कळिकाळाचेही भय नाही.॥५॥

विवरण :

या अभंगात तुकाराम महाराजांनी भक्तीचा सर्वोच्च महिमा वर्णिला आहे. भक्तीच्या मार्गात सिद्धी, मुक्ती यांचा आकर्षण नाही; उलट त्या अडथळा ठरतात. संतांचे लक्ष्य केवळ भगवंताशी अखंड प्रेमबंध साधणे हेच असते. सिद्धी प्राप्त झाल्यानंतर लोक त्यांच्याकडे आकर्षित होतात, पण त्यामुळे आत्मविचार कमी होतो. म्हणूनच सिद्धी, मोक्ष यांना दूर ठेवत संत श्रीविठ्ठलाच्या भक्तीमध्ये रस घेतात.

एकनाथ महाराज, नाथसंप्रदाय व इतर संतांनीही हाच दृष्टिकोन ठेवला. त्यांच्यानुसार सिद्धी हे एक प्रकारचे चित्ताचे विक्षेप असून, खऱ्या साधकाने त्यांच्याकडे दुर्लक्षच करावे. जो निरपेक्ष आहे, त्यालाच सिद्धी स्वतःहून सेवा करण्यास तयार असतात.

यामुळेच तुकाराम महाराज म्हणतात की "मी केवळ तुझाच आहे, मला ना सिद्धीची आस, ना मुक्तीची इच्छा — तुझ्या नामात, तुझ्या भक्तीतच माझे अखंड सुख सामावले आहे."

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४).

शब्दार्थ :

ग्वाही – साक्ष
मायपुते – मायलेकरांस
निरुते – खरे

अर्थः

देवा, तुमच्या चरणांच्या सुखासंबंधी काय सांगावे आम्ही? तो सुखाचा अनुभव तुम्हांस येणे शक्य नाही.॥१॥
तुमच्या चरणसुखाचे वर्णन तुम्हांस खरेही वाटणार नाही — अमृताचे गुण अमृतास कसे समजणार?॥ध्रु.॥
तुझ्या चरणामृताचे सुख किती अवर्णनीय आहे, याची साक्ष केवळ आमची आई श्रीलक्ष्मी किंवा रखुमाई व आम्ही तिची लेकरे यांनाच देता येण्यासारखी आहे. ते सुख आम्ही दोघेच जाणू शकतो.॥२॥
तुकोबा म्हणतात, देवा, आम्हांला तुमच्या त्या मोक्षाचा फार कंटाळा आहे आणि हे तुम्ही जाणीत का नाही?॥३॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४).

शब्दार्थ :

आवडी – प्रेम

अर्थः

देवा, तुमचा जो मोक्षाचा दुर्लभ ठेवा असेल, तो तुमचा तुम्हांस ठेवा. मला त्याची इच्छा नाही.॥१॥
मला केवळ भक्तीचीच आवड आहे, आणि अंतःकरणात त्या मोक्षसुखाविषयी कोणतीही गोडी नाही.॥ध्रु.॥
देवा, तुझ्या जवळ असलेले मोक्ष, सिद्धी, मुक्ती असे जे काही प्रकार असतील, त्यांचे रक्षण तुम्ही स्वतः करा — मला त्यांची गरज नाही.॥२॥
तुकाराम महाराज म्हणतात, शेवटी फक्त तुझ्या भेटीचीच एक इच्छा आहे. ती एकदा पूर्ण झाली की सर्व काही पूर्ण झाले.॥३॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४).

शब्दार्थ :

ओवणी – ओवलेली माळ

अर्थः

हरिनामाचे पाठ म्हणजे जणू मोत्यांची ओवलेली माळ आहे, आणि या नामस्मरणाचे सुख सगुण भक्तीमध्ये सर्वश्रेष्ठ व अभिनव आहे.॥१॥
म्हणूनच आम्ही निर्गुण विचारसरणीबद्दल उदासीन झालो आहोत, कारण भक्ताच्या मनात मोक्षाची इच्छा असतच नाही. भक्ताला फक्त नामभक्तीची तृप्ती असते.॥ध्रु.॥
या सगुण स्वरूपात प्रेमाचे "द्यावे-घ्यावे" असे भाव असतात. मग अशा ठिकाणी काय शोधायचे, काय विचारायचे, याचा काही अर्थ राहत नाही.॥२॥
तुकाराम महाराज म्हणतात – आता तरी देवा, अभयदान द्या. 'मी तुला अभय दिले आहे' असे एकदा तरी म्हणा, विश्वनिर्मात्या!॥३॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४).

शब्दार्थ :

सायुज्यता – ईश्वराशी तादात्म्य साधणारी चौथी मुक्ती; मोक्षाची एक अवस्था

अर्थः

साधुसंतांच्या संगतीत राहिल्यामुळे मी अत्यंत सुखी आणि आनंदाने भरलेलो आहे.॥१॥
केशवा, तुझ्याशिवाय माझ्या मनाला दुसऱ्या कोणत्याही गोष्टीची इच्छा नाही.॥२॥
मला वैकुंठ नको, मोक्ष नको, आणि सायुज्यतेसारखी तादात्म्याची अवस्था देखील नको. मला तर तुझ्या भक्तीसाठी पुन्हा पुन्हा जन्म घेण्यातच खरे सुख वाटते.॥३॥
कारण अन्यथा मृत्युलोकात पुन्हा जन्म घेऊन इतर लोकांसोबत दुःख भोगण्याची इच्छा कोण ठेवेल?॥४॥
तुकाराम महाराज म्हणतात – मी तुझा दास आहे, हे सर्व लोकांना ठाऊक व्हावे, असे माझे मनापासून वाटते.॥५॥

निरूपण :

विष्णु नरसिंह जोग (१८६७–१९२०)

अर्थः

मोक्षप्राप्ती ही आमच्यासाठी अवघड नाही. जणू काही जवळ ठेवलेल्या गांठोड्यातील वस्तू जसजशा सहज उपलब्ध असतात, तसाच मोक्षही आमच्यासाठी उघड आणि सहजप्राप्य आहे.॥१॥
देवा, तुझ्या कृपेने भक्तीचे सोहळे जीवाला अनुभवता येतात — आणि हे आश्चर्य म्हणजे तूच ते सुख पुरवतोस, हीच खरी नवलाची गोष्ट आहे.॥ध्रु.॥
ज्याचे त्यास मिळणे हे योग्यच असते. मोक्ष हा आमच्याच स्वरूपात आहे, तरीही तू तो देतोस — हे आम्ही हित मानून सुखाने स्वीकारतो.॥२॥
तुकाराम महाराज म्हणतात — संसारातसुद्धा तू सुखाने जन्म दे, पण माझ्या आवडीनुसार माझ्या प्रीतीला तुझ्या चरणांचेच ठिकाण मिळू दे.॥३॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४).

शब्दार्थ :

पिसे – वेड
निरवितो – ताब्यात देतो

अर्थः

देवा, मला फार मोठी विद्या नको, फारच वाढलेले वय किंवा आयुष्य नको, आणि मुक्तीचे वेडही नाही.॥१॥
माझ्या मुखी "रामकृष्ण" हे नाम असताना, त्या नामस्मरणातच माझा प्राण जावा — हेच एक कृपादान मी तुझ्याकडे मागतो आहे.॥२॥
मला धन नको, मानमरातब नको, संततीही वाढू नये, पण मुखात तुझे "नारायण" नाम असताना प्राण सोडावा — हीच माझी इच्छा आहे.॥३॥
तुकाराम महाराज म्हणतात – हे पांडुरंगा, मी अगदी दीन होऊन तुझ्यापाशी काकुळतीस आलो आहे आणि माझे सर्वस्व तुझ्या स्वाधीन करतो आहे.॥४॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४-२००४).

शब्दार्थ:

मात-गोष्ट, हकीगत.
सायुज्यता-एक प्रकारची मुक्ती.

अर्थः

श्रीहरीच्या प्रेमसुखाचा वाटा सोडून जो कुणी मुक्तीची इच्छा धरतो तो करंटाच होय.॥१॥
मुक्ती मिळवून काय होणार? त्यापेक्षा वारंवार जन्म घेणेच चांगले नाही का? जन्म घ्यावा आणि हरिनामाचे प्रेम लुटीत राहावे.॥ध्रु.॥
येथे श्रीहरीच्या प्रेमाचा, काल्याचा दहीभात मिळत असतो ही गोष्ट वैकुंठात मिळणार नाही॥२॥
तुकोबा म्हणतात, मला आता सायुज्यता नावाची मुक्ती नको वाटते.॥३॥

विवरणः

थोर साधुसंतांना मुक्तीची किंवा मोक्षाची पर्वा नसते. हा विषय मागे अनेकदा स्पष्ट केलेला आहे. मानवीजीविताचे एकमेव सार्थक म्हणजे मोक्षप्राप्ती सांगितली जाते. जेथून आपण आलो त्या मूलस्थानी म्हणजे परब्रह्मस्वरूपाशी येथील सर्व संबंधांतून मुक्त होऊन मिळणे म्हणजे मुक्ती अथवा मोक्ष. सर्व जीवांची यासाठी धडपड असते. या साठी सारा अट्टहास असतो मुक्तीचे चार प्रकार सांगितले आहेत सलोकता, समीपता, सरूपता आणि सायुज्यता. पैकी सायुज्यता ही शेवटची मुक्ती श्रेष्ठ प्रकारची मानली जाते. या प्रकारात ईश्वर व जीव यांचे संपूर्ण ऐक्य होऊन जाते अशी कल्पना आहे परंतु ब्रह्माशी अथवा परमेश्वराशीच संपूर्ण तादात्म्य अथवा ऐक्य साधुसंतांना मान्य नाही. सगुण प्रेमभक्तीत रंगलेले थोर अनुभवी संत सायुज्यता मुक्तीत समाधान मानीत नाहीत. ईश्वराला डोळे भरून पाहाणे, त्याच्या श्रीमुखाच्या दर्शनाने तृप्त होणे, साधुसंतांच्या संगतीत वावरणे, हरिनामाच्या गजरात तल्लीन होणे. श्रीहरीचे दर्शन होत नाहीसे पाहून त्याच्यावर रागावणे, रुसणे, थोडासा पण खोटा प्रेमकलह करणे, त्याच्या रूपाचे, गुणांचे चिंतन करणे. यातील अलौकिक आनंद सोडून जो मुक्तीची इच्छा धरील तो करंटाच मानावा असे तुकोबांना या ठिकाणी म्हणावयाचे आहे. श्रीहरीच्या प्रेमाचा भोग मुक्तीच्या अवस्थेत कुठून असणार? बहुतेक मुमुक्षु लोक जन्ममरणांच्या फेऱ्यांतून सुटण्याच्या प्रयत्नात असतात. पण साधुसंत म्हणतात, गर्भवासातही सुख आहे. प्रभूच्या प्रेमाचा अनुभव यालाही मानवी जन्मात संसारात असूनही घेता येतो, ही मुक्ती लाजवील असे येथील नामप्रेमाचे माहात्म्य आहे. प्रभूच्या बरोबर क्रीडाविलास केल्यानंतर काल्याच्या प्रसंगी जो दहीभात मिळतो त्याची गोडी प्रत्यक्ष वैकुंठातही कुठून येणार? या जन्मानंतर मोक्ष मिळविण्याची कल्पना संतांना मान्य नाही. मुक्तीलाही लाजविणारे जे काही सौख्य मिळवायचे असेल, ते याच जन्मी मिळवून घ्यावे मोक्ष मेल्यापाठी आम्हांसी होईल। ऐसे जे म्हणतील अति मूर्ख असे ज्ञानदेवांनी म्हणून स्पष्ट केले आहे की,

जववरी देह आहे तववरी साधना ।
करूनियां ज्ञान सिद्ध करा॥

या साधनासाठी तर हा मानवी देह आहे या जन्मी विठ्ठलाचे प्रेम संपादावे, संतसंग करावा, प्रभुनामात तल्लीन व्हावे, हीच खरी मुक्ती.

सांडुनि पंढरीची वारी । मोक्ष मागती ते भिकारी॥

असे नामदेवांनी म्हटले आहे. श्रीहरीचे पाय जेणे करून अंतरतील ती मुक्ती नामदेवांना नको आहे. त्यांच्या मनाची विश्रांती वेगळीच आहे.

झणी मुक्तिपत्र देसी पांडुरंगा । मग या संतसंगा पाहू कोठे॥

अशी धास्ती नामदेवरायांची आहे. हे मुक्तिपद दीनवाणे होऊन पंढरपूरच्या वाळवंटात हिंडत असते, असे त्यांचे म्हणणे आहे. श्रीहरीच्या भक्तांच्या संगतीचाच लोभ त्याला आहे. प्रभुप्रेम, संतसहवास या मानवी जन्मातच मिळत असल्याने त्याचे एवढे भय वाटण्याचे काय कारण?

गर्भवास भीती ते आंधळे जन । मुक्तीसी कारण नाहीं आम्हां॥

असा एकनाथ महाराजांचा अभिप्राय आहे त्यांनीच पुढे म्हटले आहे.

गर्भवास झालिया संतसेवा घडती । मुक्त झालिया न कळे भगवद्भक्ती ।
आम्ही सुखें गर्भवास घेऊ देखा । मुक्तीचिया मस्तकां पाय देऊ ॥

येथील भक्तिसुखासाठी पुनः पुनः जन्म घ्यावा लागला तर बिघडले कोठे?

वारंवार जन्म घेऊ । परी पाहू पंढरपुर॥

असे त्यांनीच म्हटले आहे. श्रीहरीचे प्रेम सोडून उगाच मुक्तीच्या मागे का लागावे? असे तुकोबांनाही वाटते त्यांनी एकदा स्पष्टपणे म्हटले आहे की,

मोक्षपदे तुच्छ केली या कारणें । आम्हा जन्म घेणे युगायुगी॥

आम्हा विष्णुदासांना मुक्तीची पर्वा बिलकुल नाही असे ते म्हणतात. म्हणून ते श्रीहरीस विनंती करतात:

देवा ऐक हे विनंती । मज नको हे मुक्ती ॥

मग तुकोबांना काय हवे ते सांगतात:

या वैष्णवांचे घरी । प्रेमसुख इच्छा करी ।
नको वैकुंठीचा वास । असे तया सुखा नास ।
अद्भुत हा रस । कथाकाळी नामाचा॥

या सुखासाठी जे संत उत्सुक आहेत त्यांना मुक्तीची अथवा वैकुंठपदाची मुळीच इच्छा नसते.

मी तो बहू सुखी आनंद भरिता । आहे साधुसंता मेळी सदा॥

अशी त्यांची भूमिका आहे.

जंववरी नाहीं देखिली पंढरी । तंववरी थोरी वैकुंठीची॥

असे तुकोबांनी स्पष्टपणे म्हटले आहे.

नाही चाड मोक्षपदी भजनी आवड।

हे संतांच्या जीविताचे सार तुकोबांनी सांगितले आहे.

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४).

शब्दार्थ :

परिमळ – सुवास
अंतरीचे – मनातील
म्हूण – म्हणून
मयूरे – मोर

अर्थ :

रानावनातील इतर झाडाझुडपांना आपल्या अंगच्या सुवासाबद्दल चंदनास सांगावे लागत नाही. तो आपोआपच प्रकट होत असतो.॥१॥
जे अंतरंगात म्हणजे मनात आहे ते स्वभावतःच बाहेर धावत असते, व्यक्त होत असते. त्याला आवरून धरले तरी ते आवरत नाही.॥ध्रु.॥
आपले प्रकाशकिरण तेजस्वी आहेत असे म्हणून लोकांना सूर्य स्वतः होऊन काही सांगायला जात नाही.॥२॥
तुकोबा म्हणतात, मेघ दिसताच मयूर आपोआप नाचू लागतात, त्यांनाही सांगावे लागत नाही. जे खरे आहे ते लपविता येत नाही.॥३॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४-२००४).

शब्दार्थ :

ठाव – स्थान
रिता – मोकळा

अर्थ :

एकदा या श्रीहरीची आवड मनात निर्माण झाली की, मग दुसया कशाचीही आठवण होत नाही त्याचेच प्रेम तिन्ही लोकांत भरून राहिलेले असते.॥१॥
ज्या ज्या ठिकाणी माझे मन धावते, त्या त्या ठिकाणी त्याच्याच दुभते आयते व पूर्णपणे चाखायला मिळते.॥ध्रु.॥
त्याचे स्वरूप सर्वत्र इतके पसरलेले दिसते की, त्याने कुठे थोडीही जागा रिकामी ठेवलेली नाही त्यामुळे मला धावणारी इंद्रिये ताब्यात ठेवावी लागत नाहीत.॥२॥
तुकोबा म्हणतात, समचरणांचा असा हा देव पुनः हालणार नाही अशा रीतीने येथे बळकटपणे उभा केला आहे.॥३॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४-२००४).

शब्दार्थ :

खुंटोनिया – पकडून
वावडी – पतंग
मोकलिली – मोकळी सोडली
जतन – संरक्षण

अर्थ :

कागदाचा लहान पतंग आकाशात मोकळेपणाने सोडून देऊन त्याची दोरी मात्र आपल्या हातात पकडून ठेविल्यावर तो आपल्याच ताब्यात राहातो.॥१॥
एखादी वस्तू गहाण ठेवून कर्ज दिल्यास कर्ज बुडण्याची भीती नसते कारण त्या वस्तूच्या रूपाने संरक्षण लाभलेले असते.॥ध्रु.॥
जमिनीत बीज नाहीसे झाल्यासारखे वाटले तरी त्याला एकदा अंकुर फुटला व त्यास खतपाणी घातले की त्याचे सार धान्याच्या रूपाने आपल्या पदरात पडते.॥२॥
तुकोबा म्हणतात याप्रमाणे देवा तुमची सेवा करणे हेच माझ्या निश्चिंतीचे कारण आहे याखेरीज काही वेगळी इच्छा मी उरू दिलेली नाही.॥३॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४-२००४).

शब्दार्थ :

दमी – दमन करावीत दडपून टाकावीत।
त्रिगुणांची – सत्त्व, रज, तम या तीन गुणांची।
गोवी – गुंतागुंत।
उगवुनी – सोडवून।

अर्थ :

उदरनिर्वाह होईल एवढे अन्न व शरीररक्षण होईल एवढे आच्छादन आपणांस असावे, गुहेत अगर खोपटात निवास करावा.॥१॥
कुठल्याही विषयासंबंधी आपल्या चित्तास मोह नसावा आपल्या हृदयात नेहमी नारायण साठवावा.॥ध्रु.॥
लोकांत फार बोलू नये, त्यांच्यांत फार बसू नये, बुद्धी सावधान ठेवून इंद्रियांचे दमन करावे.॥२॥
तुकोबा म्हणतात, सत्त्व, रज, तम या त्रिगुणांच्या गुंतागुंतीची सोडवणूक करून, एकएक क्षण ईश्वरचरणी अर्पण करून साधावा.॥३॥

विवरण:

या एका साध्या, सरळ व अर्थपूर्ण अभंगात मानवी जीवितातील अत्युच्च सुखाची कल्पना दिलेली आहे. आत्मिक समाधान हे सर्वात मोठे समाधान, हे सुख कशाने मिळेल? या प्रश्नाचा विचार सारे विचारवंत व तत्त्ववेत्ते आज करीत आहेत. भौतिक सृष्टीची वा सुखसोयींची वाढ पुष्कळ झाली की त्या प्रमाणात सुखवृद्धी वाढेल काय? जमीनजुमला, इमारती, खाण्यापिण्याची रेलचेल, दागदागिने, उंची कपडे यांच्या वाढीबरोबर मनाचे समाधान वाढते काय? भौतिक गरजा वाढवून त्यांच्या शमनाने मानवी मन सुखी झाले आहे काय? या प्रश्नांची उत्तरे शोधताना अनुभव मात्र निराळाच येत राहातो. गरजांच्या वाढीने चिंतांचे विषय वाढतात आणि मानवी मन अधिकाधिकच व्यग्र बनते सत्ता, स्पर्धा यांच्या वावटळीत ते नसत्या फंदांत गुरफटते. केवळ पैशाच्या, केवळ धनसंपादनाच्या, केवळ गरजा वाढवून आपण श्रीमंत असल्याची ऐट दाखविण्याच्या नादी ते लागते. ते अधिकच अस्वस्थ बनते त्याला नित्य नवे आजार मग होतात घरच्या संपत्तीच्या दिमाखात नव्या पिढीस काम करावेसे वाटत नाही खानदानीपणाची, ऐश्वर्याची ऐट उगाचच वाढत राहते. नातवाच्या नातवास पुरेल एवढी संपत्ती व संपत्तीच्या लोभापोटी चोरी, हिंसा, असत्य, दंभ, काम, क्रोध, गर्व, मद, भेद, वैर, अविश्वास, मद्यपान इत्यादी दोषांची निपज होते. बापलेकांत, भावाभावांत भांडणे होतात. तेव्हा अशा या धनलोभापासून दूर व्हावे, जरूरी पुरतेच त्याच्याकडे लक्ष द्यावे, निर्वाहा पुरतेच त्याचे संपादन करावे, त्याचा लोभ वाटूच नये या विचारास महत्त्व येते मानसिक व्यग्रता वाढविणाया गरजा वाढवू नयेत, मनास अनेक ठिकाणी गुंतवून ठेवू नये, अशी विचारसरणीतून अपरिग्रहाची कल्पना बलवान झालेली दिसते. कोणत्याही वस्तूचा जरूरी पेक्षा अधिक संग्रह न करणे, उपाधी लावून न घेणे, निर्धनता, अकिंचनत्व जाणूनबुजून पत्करणे इत्यादी तत्त्वांचा विकास होत राहिला. पंचमहायज्ञाची कल्पना निर्माण झाली. धन मिळवून त्याचा चांगला विनियोग करणे फार कठीण काम, म्हणून गरजा अगदीच कमी करून उपाधी रहित मन करून, ईश्वरचिंतनास मोकळे राहाणे, साधुसंतांना युक्त वाटले म्हणूनच अपरिग्रहतेला महत्त्वाचे स्थान साधुसंतांच्या चरित्रात मिळाले आहे. निर्वाहा पुरते अन्न आच्छादन एवढे असले की मग इतर वस्तूंची त्यांना जरूरीच वाटत नाही.

साधकाची दशा उदास असावी ।
उपाधि नसावी अंतर्बाही॥

अशी त्यांची शिकवण आहे. प्रसंग पडला तर

झाडे वोरपोनि खाउनियां पाला।
आठवी विठ्ठला वेळोवेळा॥

अशी त्यांच्या मनाची वृत्ती होती.

नको देऊ देवा द्रव्य आणि भाग्य।
तो एक उद्वेग होय जीवा॥

असे तुकोबांनी कळवळून म्हटले आहे कारण

तुका म्हणे करी फकिराचे परी ।
रात्रंदिवस हरि येईल वाचे॥

फकिरी पत्करल्यानंतरच श्रीहरीची जवळीक वाढते असा त्यांचा अनुभव आहे. या फकिरी वृत्तीचे वर्णन व अपरिग्रही वृत्तीचे दर्शन या अभंगात आहे.

कोठेही चित्ता न व्हावे बंधन अशी अवस्था असेल तरच नारायणाला हृदयात साठविणे सुलभ होईल आणि अशी बंधनरहित अवस्था निर्वाहा पुरत्या अन्नवस्त्रापुरतीच इच्छा असेल तर निर्माण होईल. लोकांत फार बसू नये, बोलू नये, एकान्ताचे सेवन करावे हाही मोलाचा विचार या अभंगात आहे. अशा वृत्तीचा मनुष्यच नेहमी योगी माणसासारखा संतुष्ट राहतो.

वार्षियेवीण सागरु । जैसे जळें नित्य निर्भरु ।
तैसा निरुपचारु । संतोषी जो॥

असा ज्ञानदेवांनी या वृत्तीच्या माणसाचा संतोष निवेदन केला आहे.

जो यथालाभें न तोखे । अलाभें न पारुखे।

अशी त्याची वृत्ती बनते.

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४-२००४).

शब्दार्थ :

क्षेत्रीचे - देहरूपी क्षेत्रातील.
अयाचित - याचना न करता मिळेल तेवढ्यावर संतुष्ट राहाण्याची वृत्ती.
बंद - बंधत्रय.
औठडे - साडेतीन हातांचा देह.
आहाच - वरवर.
खंडे - विभाग.

अर्थ :

आम्ही देहरूपी क्षेत्रातील संन्यासी आहोत. आमच्या देहात श्रीहरी बोधरूपाने भरून राहिलेला आहे. आशा व कामना यांना आम्ही आमच्या मनातून बाहेर काढून टाकले आहे.॥१॥
या दात्या पांडुरंगाने कृपा केल्यामुळे आम्ही निश्चिंत झालो आहोत; आमच्या अंगी सहजच अयाचित वृत्ती आलेली आहे.॥ध्रु.॥
श्रीहरीच्या अनुसंधानाचा दंड आम्ही अखंड स्वरूपाचा धारण केलेला आहे. अज्ञानादी वृत्तींचे मळ आम्ही मुंडून टाकले आहेत. बंधत्रयाची लंगोटी नेसून, साडेतीन हाताच्या देहाच्या विचार बाहेर काढून टाकला आहे.॥२॥
आमचे मन निश्चळ झाले असल्याने, त्याने स्वरूपाच्या ठिकाणी एकरूप होण्याचा काळ साधला आहे. आम्हांस लौकिकाचा विटाळ असल्याने आम्ही एकान्तातच निवास करीत असतो.॥३॥
माझी वाणी ही वाच्यस्वरूपाच्या श्रीहरीशी एकरूप झाली आहे. तिची कार्यकारणस्वरूपाची चाल आता वरवरचीच राहिली आहे. आम्ही स्वरूपीच निवास केला असल्याने त्याच एका निश्चयाने आमची चाल होत आहे.॥४॥
तुकोबा म्हणतात, मी हा तुकाराम वरवरचा वेष धारण करणारा संन्यासी नाही. जे वेदांचे विभाग आहेत त्यांतीलच काही निवडून मी त्यांचे विवरण करीत असतो.॥५॥

विवरण :

संकल्पाचा त्याग म्हणजे संन्यास असे तुकोबांनी स्पष्ट केले आहे. या अभंगात तुकोबा स्वत:च्या संन्यस्त वृत्तीचे वर्णन मोठ्या अधिकारवाणीने करीत आहेत. एकदा संकल्पांचा, आशावासनांचा त्याग झाला म्हणजे अंगी सन्यस्त वृत्ती बाणते. परमहंसाचे सहज गुण अंगी उमटतात. तेथे याती धर्म कुळ नाही असे सांगण्यास तुकोबा विसरत नाहीत. तुकोबांची जात त्यांच्या संन्यस्तवृत्तीला आड येणार नाही. वेदांचा खरा अर्थ आम्हांसच माहीत असल्याचा यथार्थ अभिमान त्यांनी एके अभंगात प्रकट केला आहे.

विधिशास्त्राप्रमाणे तुकोबांनी संन्यास घेतलेला नव्हता, परंतु अंगी संन्यस्त वृत्ती पुरेपूर बाणली असल्यामुळे आपण क्षेत्रींचे संन्यासी कसे आहोत याचे रूपकाच्या आश्रयाने त्यांनी वर्णन केले आहे. तुकोबा देहू क्षेत्राचे राहाणारे म्हणून 'क्षेत्रींचे संन्यासी' खरेच; पण येथे क्षेत्र शब्दाचा आणखी एक महत्त्वाचा अर्थ अभिप्रेत आहे भगवद्गीतेतील तेराव्या अध्यायात पहिल्याच श्लोकात इंद शरीर कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते अर्जुना, या शरीरासच क्षेत्र असे म्हटले आहे, असे स्पष्ट केले आहे.

पंचमहाभूतांचे जे शरीर त्यासच क्षेत्र अशी पारिभाषिक संज्ञा आहे. पंचमहाभूते, अहंकार, बुद्धी, अव्यक्त प्रकृती, दहा सूक्ष्म इंद्रिये, एक मन, पाच इंद्रियांचे पाच विषय, इच्छा, द्वेष, सुख, दुःख, संघात, चेतना व धैर्य अशा एकतीस तत्त्वांचा समुदाय म्हणजे क्षेत्र होय. या क्षेत्रीचे आपण संन्यासी आहोत असे तुकोबा म्हणतात. त्याचाही अर्थ समजावून घेण्यासारखा आहे.

हे क्षेत्र अथवा शरीर ज्या गुणधर्माचे व तत्त्वांचे बनले आहे त्यांत पंचविषय, अहंकार, द्वेष, इच्छा, सुखदुःखादी विकार, इत्यादींचा प्रभाव मोठा असतो. यांना अनुसरून संकल्प उभे राहतात या संकल्पांचा त्याग म्हणजे संन्यास असे तुकोबांनी म्हटले आहे.

आपल्या अंगातील कणाकणांतून व रोमरोमांतून प्रभुकृपा भरून राहिल्याने आणि आशा व कामना यांचे महत्त्वच नाहीसे झाले असल्याने आपण खऱ्या अर्थाने संन्यासी आहोत असे तुकोबा म्हणतात. तुकोबांच्या मनाची ही धारणा परंपरेस धरून आहे.

ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी यो न द्वेष्टि न कांक्षति। निर्द्वद्वो हि महाबाहो सुखं बन्धात्प्रमुच्यते जो कशाचाही द्वेष करीत नाही आणि कशाचीही इच्छा करीत नाही, तोच पुरुष नित्य संन्यासी समजावा जो सुखदुःखादी द्वंद्वांपासून मुक्त झाला तो आपोआपच इतर सर्व बंधनापासून मुक्त होतो तुकोबा या अर्थाने मुक्त झाले होते.

त्यांनी प्रत्यक्ष यतीधर्म स्वीकारला नसला तरी त्यांची वृत्ती खऱ्या अर्थाने संन्याशाची होती. वरवर ते प्रापंचिक असले, तरी ते वास्तविक दृष्टीने संन्यस्त वृत्तीचे होते. या संन्यस्त वृत्तीचे वर्णन श्रीज्ञानेश्वरांनी फारच समर्पक रीतीने केले आहे ते म्हणतात,

तरी गेलियाची से न करी ।
न पवतां चाड न धरी ।
जो सुनिश्चळु अंतरीं ।
मेरु जैसा ॥

आणि मी माझे ऐसी आठवण ।
विसरले जयाचें अंतःकरण ।
पार्था तो संन्यासी जाण ।
निरंतर ॥

जो मने ऐसा जाहला ।
संगीं तोचि सांडिला ।
म्हणोनि सुखें सुख पावला।
अखंडित ॥

आतां गुहादिक आघवें ।
तें कांहीं नलगे त्यजावें ।
जे घेते जाहले स्वभावें ।
निःसंगु म्हणऊनि ॥

देखें अग्नि विझोनि जाये।
मग ते राखोंडी केवळ होये ।
तै ते कापुसे गिवसू ये जियापरी ॥

तैसा असतेनि उपाधी ।
नाकळिजे तो कर्मबंधीं ।
जयाचिये बुद्धी ।
संकल्पु नाहीं ॥

म्हणोनि कल्पना जे सांडे।
तेचि गा संन्यास घडे ।
या कारणे दोनी सांगडे ।
संन्यासयोगु ॥

ज्ञानेश्वरांच्या या वर्णनाप्रमाणे तुकोबा क्षेत्रींचे संन्यासी खरोखरीच आहेत. देहभाव विसरला, कुणास काही मागण्याचे कारण उरले नाही, मी, माझे हे भाव नाहीसे झाले यापेक्षा संन्यास धर्म कोणता? तुकोबांनी या अभंगात आपण अयाचित, म्हणजे जे मिळेल त्यावर संतुष्ट कसे आहोत, आपल्या हातात दंड कोणता आहे, आपण संन्याशाप्रमाणे मुंडण कसे केले आहे, आपण कोपीन कोणती नेसली आहे; इत्यादी बाबींचे रूपकात्मक वर्णन फारच समर्पक रीतीने केलेले आहे.

अशा वृत्तीवर आल्यावर लौकिकाचा विटाळ धरून एकान्ताचे सेवन करणे अगत्याचे आहे असे त्यांनी येथे सांगितले आहे. जनसमुदायाचा वीट हे ज्ञानी माणसाचे एक लक्षणच गीतेने सांगितले आहे. एकान्तवासाशिवाय प्रभुचितनही नीट घडत नाही. म्हणूनच तुकोबा भामनाथ अथवा भंडारा डोंगरावर स्थिरावले. तेथील वृक्षवेलींच्या व वनचरांच्या सहवासात रममाण झाले.

पृथ्वीचे आसन, आकाशाचे पांघरूण, कंथाकमंडलूचा परिवार, हरिकथेच्या भोजनाचे विविध प्रकार आणि आपल्याच मनाशी आपला संवाद असा थाट या संन्यासी तुकोबांचा होता. येणें सुखे रुचे एकान्ताचा वास असा त्यांनी आपल्या एकान्तवासाचा हेतू स्पष्ट केला आहे.

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४-२००४).

शब्दार्थ:

जीवन-पाणी.
मासोळी-मासा.

अर्थ :

या एका सर्वप्रसिद्ध व गोड अभंगात आपण परमेश्वरासाठी कसे आतुर आहोत, कसे तळमळतो याचे फार सुबक व समर्थ असे वर्णन करताना तुकोबा म्हणतात, लग्न झाल्यावर लहान मुलगी सासरी निघताना तिला माहेर व माहेरची माणसे सोडताना जसे दुःख होते, ती पुनः पुनः मागे घराकडे वळून पाहते.॥१॥

त्याचप्रमाणे देवा, माझ्या जिवाची अवस्था झाली आहे. देवा, मला कधी भेट देशील?॥ध्रु.॥

आई चुकली किंवा दृष्टिआड झाली की लहान मूल चुकल्यासारखे होऊन टकमक पाहात असते ना?॥२॥

किंवा पाण्याबाहेर काढलेला मासा कसा तडफड तडफड करून तळमळतो; तशी माझ्या जिवाची अवस्था झाली आहे. मी एकसारखा तळमळत आहे देवा.॥३॥

विवरण :

भक्त ईश्वरासाठी किती व्याकुळ होतो याचा हा एक नमुना म्हणून उत्कृष्ट अभंग आहे. ईश्वराच्या मीलनांतील सुख, अद्वैतातील, एकरूपातील सुख अद्वितीय तर आहेच, पण हे प्राप्त करण्यासाठी जी मनाची तगमग होते, जी व्याकुळलेली अवस्था होते, करुणेने हृदय जे भरून येते त्यास तुलना कुठली? कित्येक वेळा भक्तास याच अवस्थेची गोडी अधिक लागते. अद्वैताच्याच भूमिकेवर पण द्वैतावर येऊन मीतूपणाचा थोडा भेद कल्पून साधुसंतांनी करुणेचे अनेक अभंग केले आहेत. त्यांच्या हृदयाची आर्त हाक, त्यांची तळमळ, त्यांच्या जिवाची कासावीस अवस्था, त्यांची तडफड, त्यांची व्याकुळलेली अवस्था इत्यादींची मोठी हृदयभेदक पण ईश्वरी प्रेमाने भारावलेली अशी अभंग संपदा मराठीत अमोल अशी आहे.

ईश्वराला, विठ्ठलाला आई कल्पून मराठी संतांनी जी करुणेने हाक मारली आहे तिच्यातून कित्येक अभंग स्फुरले आहेत. ही केवळ एक साधकाची साधनरूप अवस्था असेही नाही; तर केवळ भक्तीसुखासाठीही साधुसंत असा पुकारा करीत असतात.

नामदेव आणि तुकाराम या दोन संतांनी तर या करुण वाणीच्या आर्त उद्गारांनी मराठी वाङ्मयास एक तेजस्वी लेणेच चढविले आहे. *देशीपरदेशी झालों तुजविण*, *तुजविण आम्हां कोण हो पोशिता*, *मज कां मोकलिलें । कवणां निरविलें ?*, *धाव गा विठ्ठला, सोडवी अपुला दास*, इत्यादी ओळींतून नामदेवांनी परमेश्वरापाशी, विठ्ठलापाशी करुणा भाकली आहे. *येग येग विठाबाई,* *गंगा गेली सिंधूपाशी*, *तंजवाचूनि विठ्ठला । कोणी नाही रे मजला*, *पोट भरुनि व्यालासी । मज सांडुनी कोठे जासी ?*, *कां गा उशीर लाविला । माझा विसर पडला*, *येरे येरे माझ्या रामा । मनमोहन मेघःश्यामा* यांसारख्या ओळींतून जनाबाईने आपली करुण व्यथा व्यक्त केलेली आहे.

तुकोबांनी इतरत्र, *मायें मोकलिलें कोठे जावे बाळे ?*, *येई गा विठ्ठला येई गा विठ्ठला । प्राण हा फुटला आळवितां*, *कोण आम्हां पुसे शिणले भागले*, *तुजलागीं माझा जीव झाला पिसा*, *न लगे मायेसीं बाळ निरवावें* इत्यादी ओळींतून आपल्या मनाची तळमळ समर्थपणे उभी केली आहे.

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४-२००४).

शब्दार्थ :

होन-नाणे.
बेना-स्वतःची मुलगी.
धारणा-भाव.
कळी-कलियुगांत.
रंक-गरीब.
द्विज-ब्राह्मण.
पातडी-पंचांग.
मुदबख-स्वयंपाकगृहातील जमाखर्च.

अर्थ :

समकालीन दुःस्थितीचे वर्णन करताना तुकोबा म्हणतात, लग्नाची झालेली मुलगी दुसऱ्यास देतांना लोक तिच्याबद्दल हातात सुवर्णाची नाणी घेऊन तिचा भाव ठरवितात.॥१॥

असे या कलीयुगात उलटे धर्म बनले आहेत. पुण्यवान आहेत ते गरीब बनले असून पापी बलिष्ठ झाले आहेत.॥ध्रु.॥

सर्वांनी आपापले आचार सोडले. ब्राह्मणांनी आपला धर्म सोडला आणि ते चहाडखोर व चोर बनले आहेत.॥२॥

आपले टिळे व पंचांग लपवून, सोडून देऊन ते कातड्याची विजार घालू लागले आहेत.॥३॥

न्यायाच्या किंवा राजाच्या सिंहासनावर बसतात व अन्नाशिवाय, प्रजेस पीडा देतात.॥४॥

स्वयंपाकगृहात राहून साधा जमाखर्च लिहितात व तेलतुपाचा हिशेब करून कसे तरी जिणे जगतात.॥५॥

नीच माणसांचे चाकर होऊन चुकले की वरिष्ठांकडून वारंवार मार खातात.॥६॥

राजे लोक प्रजेस पीडा फारच देतात. जमीनदार गरिबाला फार तोडून बोलतात.॥७॥

ब्राह्मण क्षत्रियांची ही दशा; मग वैश्यशूद्रांची काय वर्णन करावी? ते सहजच आणखी नीच अवस्थेस गेले.॥८॥

आत-बाहेर सर्वत्र बाह्य रंगाचा देखावा आहे; आतमात्र हिरवे कच्चेच आहेत सर्वजण.॥९॥

तुकोबा म्हणतात, देवा, तुम्ही झोपला आहात काय? समाजाची काय ही अवस्था! लौकर उद्धारासाठी धावून या ना.॥१०॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४)

शब्दार्थ :

साळंकृत – अलंकारांसहित.
सोस – हव्यास.
नास – नाश.

अर्थ :

अलंकार घालून मुलीचे दान केले की ते कन्यादान पृथ्वीच्या दानाप्रमाणे होते.॥१॥

पण ते या मूर्खास समजत नाही. पुढे भोगावयास लागले म्हणजे कळेल मग सर्व.॥ध्रु.॥

ज्याचे त्याने आपले विहित कर्म केले की पोट भरून आनंद होईल एवढा धर्म होतो.॥२॥

सत्याला देवाचे नेहमी साहाय्य असते. सत्याने वागून तर पाहा.॥३॥

अन्न, मान, धन या गोष्टी आपल्या प्रारब्धाच्या आधीन आहेत.॥४॥

तुकोबा म्हणतात, कुठल्याही गोष्टीचा हव्यास धरलास की पुढे खचित नाश आहे असे समजावे; किंवा आता सुख वाटले तरी पुढे नाशच असतो.॥५॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४)

शब्दार्थ :

मंडण – सुशोभा, सजावट.

अर्थ :

लग्नाच्या वेळी घरात दिवे लावून, वाद्ये वाजवून, पक्वान्नांचे भोजन करून अलंकारांनी नटलेली नवरी मुलगी नवऱ्याच्या हातात देतात.॥१॥

मग नवरा तिला थाटामाटाने घरी नेतो. या वेळी नवऱ्याच्या पायांचे पूजन होते.॥२॥

व्याह्याला व विहिणीला पोशाख इ. देऊन त्यांचा गौरव होतो. जर काही कमी-जास्त घडले असेल तर “तेवढं ठेवून दे” असं म्हटलं जातं.॥३॥

नवऱ्याच्या न्हाण्याचे विधी इ. जे काही असतील ते करू द्यावेत, पण या सर्वाच्या पाठीमागची खरी समजूत लोकांना का कळत नाही?॥४॥

जशी उटी (उटणे) तेलात मिसळून जाते, तशी विहिण वऱ्हाडाच्या लोकांच्या पाठी लागते. पण मुलीच्या कडून पैसे घेणे हे चुकीचे आहे, हे कुणालाच पटत नाही.॥५॥

तुकोबा म्हणतात, अशा कर्मामुळे जणू तोंडावर थुंकण्यासारखे कृत्य केले आणि पुढील नरकसदृश परिणामासाठी स्वतःची तयारी करून ठेवली आहे.॥६॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४)

शब्दार्थ :

सुन्याचे – कुत्र्याचे
भाडी – कुंटणखाना चालवून मिळवलेला पैसा
अभिळाषिले – इच्छिले
भांड – भांडखोर मनुष्य

अर्थ :

त्याच्या हातून ब्रह्महत्या झाली, त्याने जणू गाई मारल्या, इतकी पापे त्याने केली.॥१॥

कोण? ऐका – ज्याने आपल्या कन्येचा व्यवहार केला, त्या कुत्र्यासारख्या माणसाची कीर्ती नीट ऐका.॥ध्रु.॥

असा अधम मुलीच्या लग्नात पैसा घेऊन नरमांस खाण्याच्या तुल्य पाप करतो, वेश्या व्यवसायातील पैसा खातो.॥२॥

त्याने सर्व पापे केलीत, कारण त्याने मुलीला विकून केवळ सोन्याची इच्छा ठेवली होती.॥३॥

त्याचे पाप उच्चारतानाही माझ्या जिभेला कंप सुटतो.॥४॥

तुकोबा म्हणतात, असा व्यक्ती म्हणजे भिक्षा मागणारी रांड आणि भांडखोर बेटा – ते मागे का नाही जात? (अशा जीवनाला शेवट का नाही येत?)॥५॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४)

शब्दार्थ :

पक्षी – बाजू, समर्थन करणारा
निरयदंडी – नरकाची शिक्षा भोगणारा

अर्थ :

अशा प्रकारे कन्येची विक्री करून जे पैसे मिळविणारे असतील, त्यांची बाजू घेणारे जे असतील तेही त्याच गुन्हेगारासारखे समजावेत.॥१॥

त्याची बाजू घेतल्याने त्याला फुकट दुःख मात्र होते आणि तो स्वतःच्या पूर्वजांनाही नरकाच्या शिक्षेस पाठवितो.॥ध्रु.॥

जो राजा अशा दुष्टांना दंड करीत नाही, त्यास गुन्हेगारासारखे समजावे.॥२॥

त्या गुन्हेगाराचे अन्न खाल्यास ते मद्याचे सेवन आहे असे समजावे.॥३॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४)

शब्दार्थ :

गायत्री – येथे संदर्भ गाईचा किंवा पवित्र मंत्राचा आहे
अघोरा नरक – अत्यंत भयंकर नरक
सांगाती – सोबती
दुराचारी – दुष्ट वर्तन करणारा

अर्थ :

गाईची अथवा गायत्रीमंत्राची विक्री करून जे स्वतःचे पोट जाळतात त्यांना शेवटी यमलोकातच जावे लागते.॥१॥

जे कुणी आपल्या कन्येची विक्री करतात त्यांना अघोर असा नरकवास भोगावा लागतो.॥२॥

जे कुणी हरिनाम गाऊन त्याबद्दल द्रव्य मागतात त्यांची काय गती होणार हे काही समजून येत नाही.॥३॥

त्यांची काय गती होते तेच जाणोत. आम्हास त्यांची माणसाची संगत नको॥४॥

तुकोबा म्हणतात, आमचा सोबती हा श्रीहरी असल्याने आम्हांस दुराचारी माणसाची संगत नको.॥५॥

निरूपण :

डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४–२००४)

शब्दार्थ :

गो – गाई
विकरा – विक्री करणारा
कारण – कर्तव्य
आशाबद्ध – आशेच्या लोभात अडकलेला

अर्थ :

स्वतःची मुलगी गाय किंवा कथा यांची विक्री पैसे घेऊन जो करतो तो खरोखरीच नावाने चांडाळच होय.॥१॥

माणसाचे गुण काय किंवा अवगुण काय हे त्याच्या ईश्वरनिष्ठेवरून ठरवायचे, जातीशी येथे काही कर्तव्य नाही. जातीवर काही अवलंबून नाही.॥२॥

आशेच्या लोभाने जे लोक करू नये ती कर्मे करतात ते नरकासच जातील असे तुकोबा म्हणतात.॥३॥

निरूपण :
डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४-२००४).

शब्दार्थ :
यथार्थ-खरे.
अघोर-नर्क.
कुठोऱ्याचे-कोठारीचे मालकाचे.

अर्थ :
नीट खरे असेल ते यथार्थपणे न सांगता उगाच लोकांना आवडतील अशा वायफळ गोष्टी सांगतील ते महा भयानक अशा नर्कास जातील.॥१॥

एखाद्या चोराला धरल्यास तो आपल्याच मालकाचे किंवा प्रमुखाचे नाव सांगतो, मग दोघांनाही बंदिवासाची शिक्षा भोगावी लागते.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, असा निवाडा पुराणांनीच केलेला आहे. ही काही केवळ माझीच अशी बडबड नाही.॥३॥

निरूपण :
डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४-२००४).

शब्दार्थ:
ब्रह्मांड - सर्व जगत्.

अर्थ :
श्रीहरीची कथा करून जे लोक त्याबद्दल मोबदला घेतात, ते व त्यांना मोल देणारे असे दोघेही नरकास जातात.॥१॥

अखंड राम राम असे स्मरण करून पूर्ण ब्रह्माचा अनुभव घ्यावा.॥ध्रु.॥

या रामनामा खेरीज इतर मधुर वाणीच्या भरीस पडू नका, नाही तर यमलोकाची दारुण शिक्षा भोगावी लागेल॥२॥

तुकोबा म्हणतात, रामनामाच्या घोषाने सर्व जगत् ठेंगणे करून सोडावे. जो उगाच पोटासाठी हात पसरतो त्याचे जगणे धिक्कार करण्या जोगेच होय.॥३॥

निरूपण :
डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४-२००४).

शब्दार्थ:
कुंभपाक - एक प्रकारचा भयानक नरक.
असिखड्गधारा - तरवारीच्या पात्याची धार.

अर्थ :

श्रीहरीची कथा करून जे द्रव्य घेतात, मोबदला मागतात, किंवा घेतात त्या दोघांनाही नरकाची प्राप्ती होऊन ते अधोगतीस जातात.॥१॥

रौरव कुंभपाकाच्या नरकाच्या यातना त्यांना भोगाव्या लागतात यांतून सोडविण्यासाठी भगवंतालाही दया येत नसते.॥ध्रु.॥

अशा लोकांचे अंग तरवारीच्या पात्याने छेदले जाते, आणि ते तप्त अशा भूमीवर लोळविले जाते.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, अशा लोकांच्या वाट्यास आलेल्या नरकयातना कधी चुकत नाहीत ते प्रत्यक्ष यमाच्याच हाती अडकलेले असतात.॥३॥

विवरण :

कीर्तन हे प्रभूच्या गुणकीर्तिगायनाचे प्रमुख साधन. भागवत संप्रदायात या कीर्तनाला वा नामस्मरणाला मोठेच महत्त्व. अशा या एका सर्वोत्तम साधनाची परंपरा नारदापासून सुरू झालेली. महाराष्ट्रात नामदेवरायांनी तिचा प्रारंभ केला. परमार्थविचार, कथानिरूपण, नृत्य, वाद्य, संगीत, भजन इत्यादींचा सुरेख मेळ असलेले हे एक प्रभुकृपासंपादनाचे वा त्याच्या प्रेमात तल्लीन होण्याचे प्रमुख साधन. परंतु या ही साधनाचा दुरुपयोग धंदेवाईक व भोंदू कथाकार करीत राहिले. पोटासाठी कीर्तन करणाऱ्यांची संख्या वाढत राहिल्या कारणाने साधुसंतांना कीर्तनाच्या मर्यादा सांगणे अगत्याचे झाले. कीर्तनाच्या श्रोत्यांपेक्षा कीर्तनकारांवर बंधने अधिक आली. मुख्य म्हणजे कीर्तनकाराने आपल्या कथेचे मोल कधी मागू नये. जो मोल मागेल त्याची गती काय होईल हे तुकोबांनी या अभंगात आपल्या नेहमीच्या परखड पद्धतीने सांगितले आहे.

'माते परीस थोरी कथा ।
भाड घेतां न लाजे॥'

म्हणून दुसऱ्या एका ठिकाणी त्यांनी धिक्कार केला आहे -

'कथा करोनिया मोल ज्यापे घेती ।
तेही दोघे जाती नरकामध्ये॥'

असे त्यांनी आणखी एका अभंगात स्पष्टपणे सांगितले आहे.

'जेथे कीर्तन करावे ।
तेथे अन्न न सेवावें॥'

असा कडक दंडक सांप्रदायिकांना घालून दिलेला आहे.

'तट्टा वृषभासी दाणा ।

तृण मागो नये जाणा॥' हाही बारकावा ध्यानात ठेवण्यासारखा आहे.

निरूपण :
डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४-२००४).

शब्दार्थ:
तटा वृषभासी - घोड्यासाठी किंवा बैलासाठी.
तृण - गवत.

अर्थः

ज्या ठिकाणी श्रीहरीचे कीर्तन करावे त्या ठिकाणी हरिदासाने अन्नाचे सेवन करू नये.॥१॥

तेथील कपाळाला बुका लावू नये, की तेथील फुलांची माळ गळ्यात घालू नये.॥२॥

त्या ठिकाणी हरिदासांनी आपल्या घोड्यास अथवा बैलास दाणे मागू नयेत, की गवताचा चाराही मागू नये, असे नीट समजावे.॥३॥

तुकोबा म्हणतात, कीर्तन करून जे कुणी द्रव्य घेतील ते घेणारे व देणारे दोघेही नरकास जातील.॥४॥

निरूपण :
डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४-२००४).

शब्दार्थ:
थोरी - थोर.
भाड - वाईट मार्गाने मिळविलेले द्रव्य.
रवरव - एक प्रकारचा नरक.

अर्थ :

पुढील चरणात सांगितलेल्या हरिदासांची भेट घेतल्यास उभयतांना नर्कास जावे लागेल.॥१॥

ज्या हरिकथेची थोरवी मातेप्रमाणे, तिला विकून पैसे घेताना यांना लाज वाटत नाही.॥ध्रु.॥

असे द्रव्य देणारा व घेणारा दोघेही नरकास जाणारे आहेत. उभयतांना रवरव नर्काची प्राप्ती होईल॥२॥

तुकोबा म्हणतात, अशा प्रकारे हे लोक हाव धरून नर्कास जातात.॥३॥

निरूपण :
डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४-२००४).

शब्दार्थ:
विकरा - विक्री.
भाड - लाच, कुंटणपणा करून मिळविलेले द्रव्य.
नेटे - त्वरेने.

अर्थ :

हरिकीर्तनाची विक्री करणे, त्यापासून पैसा मागणे हे मातेशी गमन केल्याप्रमाणे आहे अशा प्रकारचे धन हे वाईट मार्गाचे असल्याने त्याचा विटाळच होतो.॥१॥

श्रीहरीची गुणकीर्ती ही हरिभक्ताची माता असते इच्यावर जे पोट भरतात ते चांडाळच होत.॥ध्रु.॥

अंत्यजही आपल्या आईस विकून पैसे घेईल असे कल्पांतीही घडणार नाही.॥२॥

तुकोबा म्हणतात, अशा प्रकारे कथेची विक्री करणारे लोक असतात, त्यांचे दर्शनही मला खोटे वाटते तो आपल्या कृत्याने आपल्या पूर्वजास नरकास धाडतो.॥३॥

निरूपण :
डॉ. प्रल्हाद नरहर जोशी (१९२४-२००४).

शब्दार्थ:
तपेु - तुझ्या जवळ.

अर्थ :

द्रव्याचे मोल घेऊन जर मी कथा करीन तर माझा हा देह भंगून जावो.॥१॥

माझी कथा तुम्ही करावी असे जर मी कुणास म्हणीन तर माझी जीभ झडून जावी.॥२॥

देवा, तू एकदा साह्य झाल्यावर तुझ्याजवळ काय उणे आहे? मग इतर लोकांजवळ आणखी काय मागावे?॥३॥

तुकोबा म्हणतात, देवा, सर्व सिद्धी तुझ्या पायी आहेत पांडुरंगा, तू माझा गोसावी, स्वामी आहेस.॥४॥